100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİLER 23-25 TEMMUZ 2019 ERZURUM EDİTÖRLER PROF. DR. MURAT KÜÇÜKUĞURLU DOÇ. DR. NAİM ÜRKMEZ DOÇ. DR. UĞUR AKBULUT ERZURUM-2019 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU ERZURUM TEKNİK ÜNİVERSİTESİ 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU (23- 25 TEMMUZ 2019 ERZURUM) BİLDİRİLER KİTABI 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre bu eserin bütün yayın hakları Erzurum Teknik Üniversitesi Yayınevi’ne aittir. Kitapta yayımlanan bildirilerin yasal ve bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Kaynak göstermek kaydıyla alıntı yapılabilir. ISBN: 978-605-65479-3-5 ERZURUM-2019 I 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU İçindekiler ONUR KURULU IV BİLİM KURULU V DÜZENLEME KURULU VI TAKDİM VII National Struggle In Historical Perspective Prof. Dr. Stefano Trinchese 1 Erzurum Kongresi ile İlgili Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Tasnif Denemesi Prof. Dr. Nurettin Gülmez 5 Erzurum Kongresi’nin En Önemli İki Kutlaması, 50. ve 100. Yıl Kutlamalarının Mukayesesi Adem Özdemir 29 100. Yılı Münasebetiyle Erzurum Kongresi Bibliyografyası Akın Aktaş 55 Devrin İç ve Dış Siyasi Gelişmeleri Işığında Erzurum Kongre Beyannamesi ile Misâk-ı Millî Beyannamesinin Karşılaştırmalı Analizi Prof. Dr. Mustafa Budak 91 Millî Mücadele’ye Giden Yolda Erzurum ve Sivas Kongrelerinin Kemiyet ve Keyfiyet Bakımından Karşılaştırılması Dr. Öğr. Üyesi Veysi Akın 106 Paris Barış (Paylaşım) Konferansı’nda Ermeni Taleplerine Karşı Vilâyât-ı Şarkiye’den Protestolar Dr. Öğr. Üyesi Ersoy Zengin 132 Erzurum Kongresi Delegesi Abanoszade Hüseyin Avni Bey Prof. Dr. Hikmet Öksüz 155 Sivas Delegesi Mehmed Fazlullah Moral'ın Erzurum Kongresi Sürecindeki Faaliyetleri Prof. Dr. Şaban Ortak 176 Gümüşhane Delegesi Kadir Beyzade Zeki Bey’in Erzurum Kongresi’ndeki Faaliyetleri Prof. Dr. Uğur Üçüncü 208 Erzurum Kongresi’nin Bilinmeyen Bir Siması: Şebinkarahisar Delegesi Dr. Mahmut Cemil Şencan (1893-1989) Doç. Dr. Sezai Balcı 226 Amerikan Basınında Türk-Ermeni Ortak Mandası Tartışmaları ( 1919-1920) Prof. Dr. Sadık Sarısaman, Öğr. Gör. Burak Çalışkan 251 İstiklal Savaşı’nda, Batı Cephesine Yapılan Lojistik Faaliyetlerde Doğu Cephesi’nin Önemi ve Yapılan Askerî Sevkiyatın Analizi Doç. Dr. Öğ. Alb. Hüsnü Özlü 265 Heyet-i Temsiliye Tarafından Esasları Erzurum ve Sivas’taki Kongrelerde Belirlenen Harekât-ı Milliye’ye Ait İlk Askeri Plan Dr. Öğr. Üyesi Abdullah Cüneyt Küsmez 288 I. Dünya Savaşı Sonrası Şerif Paşa’nın Kürt Devleti Kurma Girişimlerine Karşı Tepkiler ve Bu Tepkilerin Meclis-i Umumi Görüşmelerine Yansıması II 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Dr. Öğr. Üyesi Mahmut Bolat 325 Erzurum Kongresi ve İstanbul Hükümeti Üzerindeki Etkisine Dair İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe’un Değerlendirmeleri Prof. Dr. Mehmet Okur 338 Erzurum Kongresi’ne Yönelik İngiliz Değerlendirmeleri Doç. Dr. Tolga Başak 347 Mondros Mütarekesi Sonrası İngiltere’nin Kürt Politikası ve Kürt Talepleri (1918-1919) Dr. Öğr. Üyesi Orhan Turan 379 Erzurum Kongresi Sürecinde İngiliz Muhipleri Cemiyeti ve İngiliz Propagandası Öğr. Gör. Edip Öncü 403 Dönemin Anıları Işığında Erzurum Kongresi Neden ve Nasıl Toplandı? Prof. Dr. Haluk Selvi 414 Cevat Dursunoğlu’nun Milli Mücadele Anılarında Erzurum Prof. Dr. Ömer Özden 446 Erzurum Kongresine Katılan Delegeler ve Mezarlarının Bugünkü Durumu Doç. Dr. Taner Bilgin, Ümit Yetik 462 Erzurum Kongresinde Kazım Karabekir Paşanın Rolü Öğr. Gör. Aslantürk Ayyıldız 513 Erzurum Kongresi Kâtibi ve Vakfıkebir Delegesi Kellecioğlu Abdullah Hasib Ataman’ın Hayatı ve Kongredeki Faaliyetleri Dr. Öğr. Üyesi Muzaffer Başkaya, Mesut Yılmaz 524 Kongreler Döneminde Anadolu ve İstanbul Arasında Yaşanan Bürokratik Mücadele Doç. Dr. Asaf Özkan 534 Erzurum ve Sivas Kongreleri Dönemlerinde İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümeti’nin Tutumları Doç. Dr. Bengül Bolat 570 Mustafa Kemal Paşa’nın Mesai Arkadaşlarının Gözüyle Kongreler Dönemine Özgü Atfedilen Muhtelif Vasıfları Prof. Dr. Yaşar Özüçetin 585 Erzurum Kongresi Öncesi Gelişmeler ve Mustafa Kemal Paşa’nın İstifası Meselesi Dr. Öğr. Üyesi Zekeriya Türkmen 609 Erzurum Kongresi Sürecinde Bölge Halkının Yaklaşımı ve Katkıları Dr. Öğr. Üyesi Volkan Aksoy 629 Erzurum Kongresi’nin Perde Arkası Ya Da Kongre Günlerinde Yaşanan Sıkıntılar Dr. Öğr. Üyesi Yavuz Özdemir, Dr. Öğr. Üyesi Elif Aktaş 641 "Birleşme ve Kaynaşma Noktası" Erzurum Kongresi Doç. Dr. Turan Akkoyun 671 Diplomat Galip Kemali (Söylemezoğlu) Bey’in Gözüyle Milli Mücadele ve Aktörleri Doç. Dr. Evren Küçük 691 Türk Kurtuluş Savaşı’nda Bir Azerbaycan Türkü: Nahcivanlı Hacı Cebbar (Kömek Beğ) (1869-1948) Prof. Dr. Aygün Attar 709 III 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Azerbaycan Cumhuriyetinin Varoluşu ve Alimerdan Bey Topçubaşının İstanbul Misyonu Prof. Dr. Cemil Hasanlı 718 Kazım Karabekir Paşa’nın Sovyet Murahhassı Midiveni ve Azarbaycan Temsilcisi Behbud Şahtahtinski ile Görüşmesi Doç. Dr. Ömer Erden 735 Milli Mücadele Döneminde Erzurum’da Sosyal ve Ekonomik Hayat Prof. Dr. Murat Küçükuğurlu 748 En Soğuk Şubat- 1. Dünya Savaşında Erzurum’un Rus İşgaline Düşmesi Öğr. Gör. Nurullah Nehir 756 Hatıralar Işığında Erzurum Kongresi Arş. Gör. Hasan Daşdemir 768 Polonya Basınında Milli Mücadele Prof. Dr. Danuta Chmielowska 784 Albayrak Gazetesine Göre Erzurum’da Mebusan Meclisi Seçimleri Prof. Dr. Selçuk Ural 785 Albayrak Gazetesi’ne Göre Doğu Vilayetlerinde Milli Birlik Meselesi Doç. Dr. Nebahat Arslan 803 Erzurum Kongresi’ne Kadar Türk-Rus İlişkilerinin Karagöz Karikatürlerine Yansıması Doç. Dr. Makbule Sarıkaya 818 Rusça “Kafkas” Gazetesine Göre Erzurum, Erzurum’un İran ve Transkafkasya Valilikleri (Tiflis, Erivan) ile Olan Ticari İlişkileri Arş. Gör. Ümit Adalar 856 FOTOĞRAFLAR 866 IV 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU ONUR KURULU Prof. Dr. Mustafa ŞENTOP Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Okay MEMİŞ Erzurum Valisi Prof. Dr. A. Halûk DURSUN Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı Mehmet SEKMEN Erzurum Büyükşehir Belediye Başkanı Prof. Dr. Muammer YAYLALI YÖK Üyesi Prof. Dr. Refik TURAN Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Bülent ÇAKMAK Erzurum Teknik Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ömer ÇOMAKLI Atatürk Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Süleyman BAYKAL Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörü Timsal KARABEKİR Kazım Karabekir Paşa’nın Kızı Prof. Dr. Enver KONUKÇU Emekli Öğretim Üyesi Prof. Dr. Cemil HASANLI Emekli Öğretim Üyesi, Azerbaycan Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT Ondokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektör Yardımcısı/TTK Bilim Kurulu Üyesi V 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLİM KURULU Prof. Dr. Betül ASLAN Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Cemil HASANLI Emekli Öğretim Üyesi, Azerbaycan Prof. Dr. Danuta CHMIELOWSKA Varşova Üniversitesi, Polonya Prof. Dr. S. Esin DAYI Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Haluk SELVİ Sakarya Üniversitesi Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR Milli Savunma Üniversitesi Prof. Dr. Kemal ARI Dokuz Eylül Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet OKUR Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Murat KÜÇÜKUĞURLU Erzurum Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa BUDAK İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Rahmi ÇİÇEK Trabzon Üniversitesi Prof. Dr. Selami KILIÇ Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Selçuk URAL Kafkas Üniversitesi Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ Ondokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Stefano TRINCHESE Universita Degli Studi, İtalya Prof. Dr. Uğur ÜÇÜNCÜ Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Yavuz ASLAN Atatürk Üniversitesi Doç. Dr. Asaf ÖZKAN Atatürk Üniversitesi Doç. Dr. Tolga BAŞAK Atatürk Üniversitesi Dr. Öğr. Üyesi Mevlüt YÜKSEL Atatürk Üniversitesi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa ÇALIK Bayburt Üniversitesi Dr. Ramil ZALYAEV Kazan, Tataristan Dr. Tatyana KOTYUKOVA Rusya Şarkiyat Enstitüsü, Rusya VI 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Murat KÜÇÜKUĞURLU Erzurum Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Naim ÜRKMEZ Erzurum Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Uğur AKBULUT Erzurum Teknik Üniversitesi Dr. Öğr. Üyesi Derya COŞKUN Erzurum Teknik Üniversitesi Dr. Öğr. Üyesi Musa SEZER Erzurum Teknik Üniversitesi Dr. Öğr. Üyesi Serkan ÖZER Erzurum Teknik Üniversitesi Arş. Gör. Hasan DAŞDEMİR Erzurum Teknik Üniversitesi Arş. Gör. Kaan AKAR Erzurum Teknik Üniversitesi Arş. Gör. Metin AYDAR Erzurum Teknik Üniversitesi Arş. Gör. Murat KILIÇ Erzurum Teknik Üniversitesi Arş. Gör. Nusret Burak ÖZSOY Erzurum Teknik Üniversitesi Uzman Yunus PUSTU Türk Tarih Kurumu VII 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU TAKDİM Milli Mücadele dönemi Türk tarihi açısından nasıl bir dönüm noktası ise, 1919’da Erzurum’da yaşananlar da Milli Mücadele döneminin dönüm noktalarından biridir. Belirtilen yıl içerisinde Erzurum, Milli Mücadele’nin seyrini değiştirecek mahiyette pek çok hadiseye sahne olmuştur. Mart 1919’da Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum şubesinin kuruluşu, Mayıs’ta Kazım Karabekir Paşa’nın Kolordu Komutanı olarak Erzurum’a gelişi, Haziran’da Erzurum Vilayet Kongresi’nin toplanışı ve nihayet Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa’nın Ordu Müfettişi olarak Erzurum’a varışı, şehirde yaşanacak olan tarihi hadiseler için zemin hazırlamıştır. Bu hadiseler, Milli Mücadele hareketinin başarıya ulaşması bakımından hayati öneme sahiptir. Zira Mustafa Kemal Paşa’nın “halk lideri” olarak ortaya çıkması ve bu liderliğini sonraki yıllarda pekiştirerek Milli Mücadele’yi başarıya ulaştırması, bu hadiseler sayesinde mümkün olmuştur. 3 Temmuz’da Erzurum’a gelmiş olan Paşa, birkaç gün sonra hem Ordu Müfettişliği görevinden hem de çok sevdiği askerlik mesleğinden istifa ederek “sine-i millete” dönmüştür. Böylece bütün resmi sıfat ve yetkilerini kaybeden ve sivil bir vatandaş olan Mustafa Kemal Paşa’ya “Ben ve kolordum emrinizdeyiz.” diyerek askerî selam veren Kazım Karabekir Paşa ve kendisini “Erzurum hemşehrisi” yapan Erzurumlular sahip çıkmıştır. Yine Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yetkilileri, aldıkları bir kararla Paşa’yı cemiyet başkanlığına getirmiştir. Takip eden günlerde ise yine Erzurumluların isteği ve seçimi sonucunda “Erzurum Milletvekili” olan Mustafa Kemal Paşa, Nutuk adlı eserinde, bu zor günlerde kendisine her türlü desteği veren kahraman Erzurumlulara özellikle teşekkür etmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın seçilmiş halk lideri olması bakımından önem arz eden iki hadise ise, Erzurum Kongresi’nin başlangıcı olan 23 Temmuz’da kongreye başkan seçilmesi; Kongre’nin son günü olan 7 Ağustos’ta ise Temsil Heyeti başkanlığına getirilmesidir. Paşa, Kongre’den sonra Erzurum’dan ayrılmamış, 29 Ağustos’a kadar burada kalmıştır. Ardından Ankara’ya geçerek 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açmıştır. Sonuç olarak yaklaşık iki kadar kaldığı Erzurum’a “atanmış bir ordu komutanı” olarak gelen Paşa, Erzurum’dan “seçilmiş bir halk lideri” olarak ayrılmıştır. 1919’da Erzurum’da yaşanan en önemli hadise, yukarıda kısaca bahsettiğimiz Erzurum Kongresi’dir. Halkın temsilcileri tarafından toplanan Erzurum Kongresi, Milli Mücadele hareketinin “meşrutiyet” ve “meşruiyet” prensiplerinin en somut örneklerinden biridir. Bu Kongrenin toplanış amacı ise bölge halkının derinden hissettiği yakın tehditlerdir. Zira 30 Ekim 1918’de imzalana ve Türkler açısından oldukça ağır şartlar içeren Mondros Mütarekesi’ni takip VIII 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU eden günlerde, Doğu Karadeniz’de Pontus, Doğu Anadolu’da ise Ermeni devleti kurulma ihtimali gün yüzüne çıkmıştır. İşte bu kara günlerde bölge halkı, bu tehditler karşısında topyekûn hareket etme kararı almış ve Erzurum Kongresi’ni toplamıştır. Sivil bir inisiyatif olarak ortaya çıkan Erzurum Kongresi’ni Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti birlikte toplamıştır. Kongre’ye Erzurum, Trabzon, Erzincan, Bayburt, Gümüşhane, Rize, Ağrı, Siirt, Bitlis, Van, Tokat, Ordu ve Amasya gibi yerlerin temsilcileri katılmıştır. Tam bir demokratik olgunluk içerisinde gerçekleşen Kongre’de sadece bölgeyi değil tüm yurdu ilgilendiren ilkesel kararlar alınmıştır. Bu kararlar, sonraki günlerde Milli Mücadele hareketinin iç ve dış politikasının belirlenmesinde mihenk taşı olmuş, 28 Ocak 1920’de Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde alınan “Misak-ı Milli” kararlarının temelini oluşturmuştur. Vurgulanması gereken bir diğer husus ise, gerek hazırlanışı gerekse sonuçları itibariyle böylesine önemli hadiselerin yaşandığı Erzurum’un 1919’da içinde bulunduğu durumdur. Belirtilen tarihte cemiyetler kuran, işgalleri karşı protesto mitingleri hazırlana ve kongreler toplayan Erzurum, bir yıl önce, ağır bir Ermeni mezalimine sahne olmuştur. Bu mezalimin hemen öncesinde ise Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Bu işgal ve mezalimin sonucunda, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın değimiyle “ölümün kesin zaferini ilan ettiği” bir şehir haline gelmiştir. Milli Mücadele döneminde Erzurum Lisesi öğretmeni olan Hüseyin Hüsnü Bey, Erzurum’un yaşadığı mezalim konusunda şunları söylemektedir: “Buranın ahalisi iyi, salabetli (sağlam) Müslümanlar. İslam ahlakını muhafaza etmişler… Kahraman adamlar. Bu cihetler çok iyi. Hükümete karşı muhabbetleri de çok. Çünkü hayatlarını kurtarmış. Eğer ordu, bir gün daha gecikse imiş Erzurum’da Ermeniler bir tek erkek bırakmayacaklarmış. Çalıştırmak bahanesiyle Müslüman ahaliyi cebren toplayıp birkaç cesim haneye doldurmuşlar ve ateşe yakmışlar. Geçen gün Rusya’dan bir heyet geldi. Burada hafriyatta bulundu (kazı yaptı). Pek çok yanmış cesetler çıkarıldı. Hala da pek çok. Bir kısmı ordunun şehre duhulü ile ateşler arasından kurtarılmış…” Yine dönemin şahitlerinden Avukat Münir Alpagut, Erzurum’un yaşadıklarını şöyle anlatmaktadır: “Birinci Cihan Harbi’nde evvel Erzurum’un 85 bin nüfusu vardı. Şehirde birçoğu yontma taştan yapılmış büyük konaklar olmak üzere 15 bin ev, 3.500 muntazam mağaza ve dükkanımız vardı. 20’ye yakın tüccar hanı ağzına kadar eşyayı tüccariye ile dolu idi. O günkü umumi servet bugüne nazaran en aşağı 15 misli idi. Vatandaşlarımız arasında servetleri yarım milyon altınla ölçülen kimseler vardı. Şehrin 70’e yakın cami ve mescidinin bahçeleri birer yeşillik saha idi. Bunların etrafındaki çeşmeler ve helaların şehrin umumi temizliğine büyük bir IX 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU yardımı vardı. Şehirde 365 çeşme ve 28 kütüphane olup, her taraftaki eski eserler her Türk’ün göğsünü kabartacak kadar çoktu. Birinci Cihan Harbi memleketimiz üzerinden bir kabus ve fırtına gibi geçti. Evlatlarımızın bir kısmı vatani hizmetleri için hudutlara koştular. İstila yüzünden geri kalan ihtiyarlar da servetlerini bırakarak muhacir oldular. Burada kalanların hepsi Ermeni satırından geçti. Şehrin üçte ikisi düşmanlarımız tarafından yakıldı, yıkıldı. Muhacirlikten döndükten sonra şehrin nüfusu 8 bine inmişti. Erzurum baştan başa bir taş yığınından, harabeden ve yangın yerinden başka bir şey değildi.” İşte Erzurum, maruz kaldığı işgal, tahribat ve katliama rağmen, Milli Mücadele’nin temellerinin atıldığı bir şehir olarak tarihteki yerini almıştır. Erzurum Kongresi’nin 100. yılında Türk Tarih Kurumu, Erzurum Teknik Üniversitesi ve Karadeniz Teknik Üniversitesi işbirliğiyle tertiplenen 100. Yılında Erzurum Kongresi Uluslararası Sempozyumu’na yurt içi ve yurt dışından 70 bilim insanı katkıda bulunmuştur. Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Refik TURAN, Erzurum Teknik Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Bülent ÇAKMAK ve Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Süleyman BAYKAL’a ve sempozyuma katılan bilim insanlarına ayrı ayrı teşekkür ederiz. Sempozyum ayrıca Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından da desteklenmiştir. Bu vesile ile sempozyuma katıldıktan kısa bir süre sonra geçirdiği elim bir trafik kazası sonucunda aramızdan ayrılan Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı Prof. Dr. A. Haluk DURSUN’a Allah’tan rahmet dileriz. Sempozyum Düzenleme Kurulu Adına Prof. Dr. Murat KÜÇÜKUĞURLU X 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİLER 1 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU National Struggle in Historical Perspective Stefano Trinchese After Ist World War, the Allied Nations planed the end of Ottoman Empire. British, French, Italians were organizing what remained of the old empire after its failure. Great Britain occupied Constantinople and most of the region and were realizing dominions in Palestine and Iraq. France had took most of Syrian territory. At the end of March 1919 Italians had occupied Antalya and the Mediterranean coast in southwestern and moved northeast to Konya and over westward to the coast just upon to Bodrum on the Aegean Sea1. France landed in the region of Cilicia in the southeast of Mediterranean and planned to occupy all over Syria and Lebanon. Most of them supported Christian Armenians, who were taking any revenge upon the Muslim Turks, after serious contrasts with Turkish troops. The French aimed to close Turkish primary schools, and of course old mosque schools, introducing colleges teaching in French on modern pedagogic models. Turkish nationalists disliked any acceptance of the peace treaty and totally submission to Allied occupation military gouvernement, as was accepted by Mehmed VI, Islam's Caliph and last Sultan Sultan Mehmed VI and last Ottoman Government submitted to the Allies. But anymore, some Turks were inspired by President Woodrow Wilson's Fourteen Points, and opposed to the Allies, still looking to Usa peace program, especially to twelfth point, which read: “Turkish portion of the present Ottoman Empire should be assured a secure sovereignty, but the other nationalities which are now under Turkish rule should be assured an undoubted security of life and an absolutely unmolested opportunity of autonomous development”. The worst vulnus to Turkey’s authonomy and dignity was the Greek attack to her national territory. To invite them to enter in the war, Great Britain had promised them territories in Anatolia and along aegean turkish Coast and Ilands. Greece accepted the British offer looking to a Greater Greece, into a nationalist project named Megali Idea. The Greece aimed to the area around Edirne in western thracian Asia Minor and to the area of Pontus in Turkey's northeast – areas with sizeable Greek populations since ancient times. And Greeks looked forward to taking control still Constantinople, historical seat of Greek  Prof. Dr, Universita Degli Studi, Italy. 1 Grassi Fabio, L’Italia di fronte al crollo della pace di Sévres: una presunta grande potenza alla prova, ve La fin de la premiere guerre mondiale et la nouvelle architecture geopolitique européenne, Cluy, 2000, ss. 95-106. 2 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Orthodox Christianity and of Byzanthian Empire. At the Paris Conference, Smyrna and its hinterland were accorded to Greece. Usa and France agreed, by the point of view of protecting the Christian minority in this region. The Greeks landed near Smyrna in May 1919, hardly fighting with local turkish population. The Greeks fighted the Turkish majority to leave the area in favour of greek minority. The Greeks were now joined with the French and Italians in occupying mostly of west-southern area in Asia Minor2. On March 20 1920, the official occupation of Turkey began with the arrival of British troops at Constantinople. British soldiers killed numberous Turks who opposed resistance. But they also raided and closed Turkey's parliament and arrested and deported parliament deputies. The Sultan and his ministers remained almost completely submitting. The military government in Constantinople began to persecute resistants and troublemakers, including those calling for the application of Wilson’s Fourteen Peace Points. The Sultan’s government cooperated also with Britain in the shipping of parliament's deputies and politicians and religious exponents to a prison on the british island of Malta. The Allies looked at Greeks in Turkey as an occasion to impose the Treaty of Sèvres. In August 1922, with the Greeks so close to Ankara, Kemal Ataturk attacked the Greeks, pushing them back to the Aegean Sea. The British Army did’nt moved. The British opinion had had enough of war in recent years, and the issue of war against the Turks signified the eclypsis of the Greek cause, stilla bove substained by Prime Minister Lloyd-George. Italy by Giolitti and Bonomi3 and France by Poincaré4, didn’t substained any form of territorial occupation by a public opinion reclaming peace and self concentration on their own troubles, followed the British attitude of no intervention: the Greek dream of a Greater Greece was suddenly defeated. The Greek army was suddenly evacuated, and much of the Greek population left with them, leaving Turkey and moving to Greece: Greek presence in Asia Minor come to an end. In July 1923 by the Treaty of Lausanne, the British, French, Italians, and Greeks agreement recognized Turkey's independence and its renoved borders. All of them agreed that the Straits would be demilitarized. Turkey was proclaimed a republic on 29 October 1923. Mustafa Kemal had led the Turks from the Allied occupation of the old Empire to a new indipendent nation5. 2 Grassi Fabio, La strana alleanza. Turchia kemalista 1919-1922, Annali dell’Istituto La Malfa, Roma, 1989. 3 Melchionni Maria Grazia, La politica estera di Carlo Sforza nel 1920-21, “Rivista di studi politici internazionali”, 1969, s. 4. 4 Young Robert, French Foreign Policy 1918-1945, Wimington 1981. 5 Petricioli Marta, L’occupazione italiana nel Caucaso: un ingrato servizio da rendere a Londra, Milano, 1972. Petricioli Marta, L’Asia Minore nelle relazioni franco-italiane durante la I guerra mondiale, in: La France et 3 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Let’s now spend any words about a carence on turkish histories and literature.We need that the important studies on turkish language will be translated into english and also into other european languages. Let’s know turkish version of turkish own history all over the world. Today there are important studies in Turkish, yet translated. For instance Esat Uras’ History, moroever the documents published by Turkish Parliament, the official documents and files by Turkish Foreign Office. Moroever, the series of Ottoman documents on the Armenian Question, translated and published by the General Staff, the Ottoman Archives. the Tarih Kurumu has adopted the leadership in this field, and its papers are perhaps the most valuable of all. But there are so many others studies to be translated: by the way even the memoirs of Kâzim Karabekir and Ahmet Refik have not been translated. All of them should be read by the widest public of specialists and foreign teachers. Any european edition in other languages must include books on National Struggle and Independence war. There are no credible books about World War I in the Ottoman Empire, all over the Europe. General histories of World War I, for example, describe wrong names of turkish Generals and not follows the real Ottoman strategy. They seldom mention significant factors like the incredible strength and endurance of Turkish soldiers, or that Ottoman sources prove without doubt that the Armenian rebels were mostly and continously in contact with Russian Army. There was surely a policy of the Armenian Nationalists in 1915. Their claims were based on national revolutionary principes: before Russian revolutionaries movements the Armenians and Turks shared the same culture and Armenians were integrated into the Ottoman Empire, and so it was in 1895 like in 1915. History explanes that Armenian Nationalists did not stop their claims in front of war evenements. They did not cease to claim Erzurum and Van against turkish presence in those territories, and this topic was extended from Erzurum and Van to Elaziğ and Sivas, Bitlis and Trabzon6. There is a series of military histories that accurately tells us the events of the Ottoman Balkan wars and the Turkish War of Independence, like the files published by the Turkish General Staff in many volumes, filled with great detail and descriptions of Ottoman plans. l’Italie pendant la Iere guerre mondiale, Grenoble 1976, ss. 429-30. Petricioli Marta, L’Italia in Asia minore. Equilibrio mediterraneo e ambizioni imperialiste, Firenze, 1983. 6 Palmieri Aurelio, La spartizione dell’Asia minore, la politica degli Alleati e l’Italia, in “Politica”, 1926, ss. 71- 72. 4 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU The Istanbul Chambers of Commerce have financed the first detailed book on Turkey for American teachers. This is my personal aim and desire for this important historical Symposium. 5 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Erzurum Kongresi ile İlgili Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Tasnif Denemesi Nurettin Gülmez Özet Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Tarama Merkezi kayıtlarında iki adet tez kaydına rastlanmaktadır. Birincisi, 1985’te Mustafa GÜL tarafından Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde doktora tezi olarak hazırlanan Erzurum Kongresi adlı tezdir. İkincisi ise Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde 2003 yılında Yücel ÇİL tarafından hazırlanan Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegelerin Biyografileri adlı yüksek lisans çalışmasıdır. “Erzurum”, kelimesiyle yapılan taramada, 1277 tez adına tesadüf edilmektedir. Bunların içinden Erzurum Kongresi ile ilişkili olan 15 tez tespit edilmiştir. Dergipark kayıtlarında Erzurum Kongresi, anahtar kelimesiyle yapılan araştırmada 25.180 kayda rastlanmıştır. “Erzurum Kongresi” anahtar kelimesiyle yapılan araştırmada 21 makale bulunmuştur. Fakat Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi’nin ikinci cildinin birinci sayısında yayınlanan makalelerle bu sayı 26’ya çıkmaktadır. Arama motoru Google üzerinden “Erzurum Kongresi” olarak yapılan aramada ise çok sayıda başka kaynaklara ve araştırmalara daha ulaşılmıştır. Erzurum Kongresi üzerine yapılan tez çalışmalarının Ankara ve İstanbul Üniversitelerinde başladığı, Atatürk Üniversitesi ile devam ettiği görülmüştür. Atatürk Üniversitesi’ndeki çalışmalar, M. Fahrettin Kırzıoğlu, Coşkun Alptekin, Günay Çağlar, Dursun Ali Akbulut ve S. Esin Dayı tarafından organize edilmiştir. Selami Kılıç, Serpil Sürmeli, Yavuz Özdemir gibi araştırmacılar da konuya ilgi duymuşlar ve eserler üretmişlerdir. Ancak Erzurum Kongresi ile ilgili en fazla tez çalışması S. Esin Dayı tarafından yaptırılmıştır. Bu çalışma; bir tasnif denemesidir. Çeşitli kaynaklardan elde edilen verilerin analizi ve sınıflandırılması ile Erzurum Kongresi üzerinde şimdiye kadar neler yapıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bir durum tespiti çalışmasıdır. Anahtar Kelimeler: Erzurum Kongresi, Milli Mücadele, Atatürk, Kurtuluş Savaşı, Erzurum.  Prof. Dr, Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü öğretim üyesi, gulmeznurettin@gmail.com mailto:gulmeznurettin@gmail.com 6 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU A Classification Trial of the Studies Conducted on Erzurum Congress Abstract There are two theses regarding Erzurum Congress in the Council of Higher Education National Thesis Center. One of them is a doctoral thesis named Erzurum Kongresi (Erzurum Congress) which was written by Mustafa Gül at the Institute of Turkish Revolution History of Ankara University in 1985. The other one is a master thesis named Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegelerin Biyografileri (The Bioghraphies of Erzurum Congress Delegates) which was written by Yücel Çil at the Institute of Ataturk’s Principles and History of Turkish Revolution in 2003. The thesis center presented 1277 theses when the word “Erzurum ” was searched . Of these theses, eight were related to the Erzurum Congress. As a result of the search made with the keyword of Erzurum Kongresi (Erzurum Congress without quotation marks( on DergiPark, 25.180 results were found. On the other side, 21 articles were found as a result of the search made with the keyword “Erzurum Kongresi” (Erzurum Congress using quotation marks( . However, this number increased to 26 with the articles published on the first issue of the second volume of the Journal of Atatürk in Atatürk University. Several other resources and research were found after googling Erzurum Kongresi (Erzurum Congress). Thesis studies on Erzurum Congress started at Ankara University and Istanbul University and continued at Atatürk University. The studies at Atatürk University were conducted by M. Fahrettin Kırzıoğlu, Coşkun Alptekin, Günay Çağlar, Dursun Ali Akbulut and S. Esin Dayı. Researchers like Selami Kılıç, Serpil Sürmeli and Yavuz Özdemir were interested in the subject and produced works on it. However, most of the thesis studies regarding Erzurum Congress were conducted by S. Esin Dayı. This case study is a classification trial. Analysis and classification of data obtained through various studies have tried to reveal the studies conducted on Erzurum Congress. Keywords: Erzurum Congress, National Struggle, Atatürk, War of Independence, Erzurum. 7 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Giriş Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Tarama Merkezi, Dergipark ve arama motorları kayıtlarında Erzurum Kongresi, Milli Mücadele, Kurtuluş Savaşı, Erzurum, İstiklal Harbi anahtar kelimeleriyle taramalar yapılmıştır. “Milli Mücadele”, anahtar kelimesiyle 315 tez adına ulaşılmaktadır. Bu çalışmalar; tarih, Türk İnkılap Tarihi, Türk Dili ve Edebiyatı, siyasal bilimler, eğitim-öğretim, kamu yönetimi, halkla ilişkiler, sosyoloji, gazetecilik, spor, din, sahne ve görüntü sanatları ve mütercim tercümanlık gibi alanlarla ilgilidir. Bunlardan dört tanesinin doğrudan Erzurum Kongresi ile ilgili olduğu görülmüştür. Kurtuluş Savaşı, anahtar kelimesiyle yapılan taramada 65 kayıt bulunmaktadır. Yapılan tezler; tarih, Türk İnkılap Tarihi, müzecilik, Doğu Dilleri ve Edebiyatı, din, Türk Dili ve Edebiyatı, sosyoloji, sahne ve görüntü sanatları, halkla ilişkiler, coğrafya, kamu yönetimi, denizcilik, güzel sanatlar, eğitim ve öğretim, ekonomi, gazetecilik, siyasal bilimler gibi alanlarla ilgilidir. Bu tezlerden sadece bir tanesi dolaylı olarak da olsa Erzurum Kongresi ile ilişkili bulunmuştur. İstiklal Harbi anahtar kelimeleriyle yapılan taramalarda sadece 6 çalışmaya ulaşılmıştır. Fakat bu tezlerden Erzurum Kongresi ile ilgili olanı yoktur. Dergipark kayıtlarında “Erzurum Kongresi” anahtar kelimesiyle yapılan araştırmada 21 makale bulunmaktadır. Erzurum Kongresi, anahtar kelimesiyle yapılan araştırmada 25.180 defa Erzurum adı geçmektedir. Fakat Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi’nin ikinci cildinin birinci sayısında yayınlanan makalelerle bu sayı 26’ya çıkmaktadır. Arama motorları üzerinden “Erzurum Kongresi” olarak yapılan aramada ise başka kaynaklara ve araştırmalara daha ulaşılmıştır. Tezler Bir konu üzerine yapılan en değerli çalışmalar, akademik nitelik taşıyan tezlerdir. Bir taraftan konunun derinlemesine incelenmesini ve bir taraftan da danışman ve jüri kontrolünden geçerek hazırlanmış olmasını gerekli kılan tezler, akademik yükselmelerin de temelini oluştururlar. Onun için Erzurum Kongresi üzerine yapılmış tezlere bakmak, durumun tespiti açısından önemlidir. Erzurum Kongresi üzerine yapılmış tezler, tarih sırasına göre şöyledir: 1985’te Mustafa GÜL tarafından Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde doktora tezi olarak hazırlanan Erzurum Kongresi adlı tez, ilk çalışmalardandır. Bu çalışmanın 8 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU danışmanı Reşat Genç’tir. Tezin üçüncü ve dördüncü bölümlerinde, bütün ayrıntısıyla Erzurum Kongresi işlenmeye çalışılmıştır.7 İsmail Şen’in 1989’da tamamladığı, Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi, adlı yüksek lisans tezi de konuyla ilgili bir çalışmadır. Çünkü Erzurum Kongresi, adı geçen cemiyetin bir çalışmasıyla. İsmail Şen bu tezini, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde ve M. Abdulhaluk Çay’ın danışmanlığında tamamlamıştır.8 Mizyal Şengil Karaçam’ın yaptığı yüksek lisans tezi, Erzurum ve Sivas Kongreleri adını taşımaktadır. 1989 yılında bitirilen çalışma, İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde ve İlhan Akın’ın danışmanlığında yapılmıştır.9 Hayati Aktaş’ın 1990 yılında bitirdiği, 1919 Yılında Erzurum adlı yüksek lisans çalışması Erzurum Kongresi çalışmalarını da kapsamaktadır. Hayati Aktaş’ın bu çalışması, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde, Hayati Hazır’ın danışmanlığında yapılmıştır.10 Aslında Yavuz Özdemir tarafından Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde 1990 yılında Selçuk Günay’ın danışmanlığında tamamlanan İngiliz Yarbayı Rawlinson'un Erzurum'daki Faaliyetleri adlı yüksek lisans tezi de dolaylı olarak Erzurum Kongresi ile ilgili sayılabilir.11 Ali Karakaya tarafından 1991 yılında Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamlanan yüksek lisans tezi, General Harbord'un Erzurum Gezisi’ni konu edinmiştir. Ali Karakaya çalışmasını, Dursun Ali Akbulut’un danışmanlığında gerçekleştirmiştir.12 İlhan Gedik’in 1992’de Milli Mücadele'de 15. Kolordu adlı doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde ve Mustafa Kafalı’nın danışmanlığında tamamlanmıştır. Bu tez çalışmasında; Mustafa Kemal ile 15. Kolordu arasındaki ilişkiler, Erzurum Kongresi’nin yapılmasına sağlanan destek, silahların teslimine karşı alınan tedbirler, Doğu Cephesi Harekâtı, Gümrü Barışı ve Batı Cephesi’ne yapılan silah, cephane ve malzeme sevkiyatları gibi konular işlenmiştir.13 Erdal Aydoğan’ın 1998 yılında tamamladığı yüksek lisans tezinin konusu; Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'dan Erzurum'a Yolculuğu (Samsun, Havza, Amasya. Tokat, Sivas, 7 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et:19.07.2019). 8 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 9 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 10 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 11 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 12 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 13 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp 9 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Erzincan, Erzurum)’dur. Bu tez de Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde, S. Esin Dayı’nın danışmanlığında yapılmıştır.14 Haluk Selvi’nin 1998 yılında bitirdiği Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923) isimli doktora çalışması ise Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Günay Çağlar’ın danışmanlığında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada, 1918-1923 yılları arasında Erzurum'da meydana gelen olaylar, siyasî askerî ve sosyal yönden araştırılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde Erzurum'un yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Mustafa Kemal Paşa'nın ve Erzurumluların çalışmaları anlatılmıştır. Erzurum'un bu dönem içerisindeki yeri ortaya konulmuştur.15 Muhammet Erat tarafından İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde, Mehmet Saray’ın danışmanlığında hazırlanan yüksek lisans tezi, Milli Mücadele Döneminde Kazım Karabekir Paşa'nın Faaliyetleri: 1919 – 1922 adını taşımaktadır. Bu çalışma 2000 yılında bitirilmiştir. Erzurum Kongresi öncesinde ve Milli Mücadele Boyunca Erzurum’da bulunan Kazım Karabekir’in faaliyetleri, doğrudan Erzurum Kongresi ile ilişkilidir.16 Tolga Başak’ın Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde İskender Yılmaz’ın danışmanlığında hazırladığı, Milli Mücadele Günlerinde Cevat Dursunoğlu, adlı yüksek lisans tezi, 2000 yılında tamamlanmıştır. Cevat (Dursunoğlu) Bey, Milli Mücadele döneminde Erzurum açısından önemli şahsiyetlerden birisidir. Mondros Mütarekesi'nden sonra, ülke genelinde oluşmaya başlayan Müdafaa-i Hukuk hareketleri Erzurum'da da kendisini göstermiş ve Cevat Bey, burada kurulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nde aktif görevlerde bulunmuştur. Erzurum Kongresi için Erzurum delegesi olarak seçilmiş, bu hakkından Mustafa Kemal lehine istifa ederek çekilmiştir. Cevat Bey, Kongreye Hasankale Delegesi olarak katılmıştır. Yine bu dönemde Erzurum'da çıkan Albayrak Gazetesi'nin idare heyeti içerisinde de bulunan Cevat Bey, 1920 yılında Bakû’de toplanan I. Doğu Halkları Kurultayı ile Türkiye Komünist Teşkilatlarının I. Kongresi’ne de katılmıştır.17 Fatih Çetin tarafından 2003 yılında yüksek lisans tezi olarak hazırlanan Kurtuluş Savaşı Dönemini Anlatan Eserler Bibliyografyası, adlı tez, Bayram Bayraktar’ın danışmanlığında Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde bitirilmiştir. Kurtuluş Savaşı ile ilgili yapılmış bütün çalışmaları bir araya getirerek bir bütün halinde araştırmacılara sunmak hedeflenmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde Kurtuluş Savaşı dönemini anlatan yerli ve yabancı 14 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 15 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 16 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 17 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp 10 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU yazarların eserleri, ikinci bölümde ise Kurtuluş Savaşı dönemini konu alan makale çalışmaları, konularına ve adlarına göre 27 alt başlık altında, üçüncü bölümde Kurtuluş Savaşı'nı anlatan romanların listesi, dördüncü bölümde Kurtuluş Savaşı'nı konu alan ve sadece Ankara, Dokuz Eylül, Erciyes, Gazi, Hacettepe ve İstanbul üniversitelerinde yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerine yer verilmiştir. Erzurum Kongresi’ni konu alan makale ve tezler de çalışmada yer almaktadır.18 Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde 2003 yılında Yücel Çil tarafından hazırlanan Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegelerin Biyografileri adlı yüksek lisans çalışması, bir biyografi denemesidir. Danışmanlığını Yavuz Aslan’ın yaptığı tezde, Erzurum Kongresi’ne katılanlara hakları olduğu değeri verme çabası görülmektedir. Milli Mücadele’nin esas programının formüle edildiği bir yer olan Erzurum Kongresi, aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kuruluşundaki en önemli aşamalardan birisidir. Doğu Anadolu'da bir Ermenistan Devleti ile Karadeniz'de bir Rum Pontus Devleti kurma teşebbüsleri karşısında birlikte hareket etmek amacıyla Vilayat-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti’nin 23 Temmuz- 7 Ağustos 1919'da ortaklaşa yaptıkları Erzurum Kongresi’ne Erzurum Vilayeti’nden 20, Trabzon Vilayeti’nden 18, Sivas Vilayeti’nden 13, Bitlis Vilayeti’nden 4, Van Vilayeti’nden 2 ve Erzincan Sancağı'ndan 6 olmak üzere toplam 63 delege katıldığı bilgisine ulaşılmaktadır.19 Ali Servet Öncü’nün 2006’da tamamladığı doktora tezi, Erzurum Kongresi yıllarını da içine alan bir çalışma olup 1908-1923 Yılları Arası Erzurum Vilayeti'nin İdari ve Sosyo- Ekonomik Durumu adını taşımaktadır. Bu çalışma da Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde, S. Esin Dayı danışmanlığında yapılmıştır. I. Dünya Savaşı esnasındaki Rus işgali ve peşinden gelen Ermeni mezalimi yüzünden Erzurum, tam bir çıkmazın içerisine girmiş ve harap olan şehir en az yüzyıl geriye gitmiştir. Milli Mücadele yıllarında ülkenin içerisinde bulunduğu zor koşullar nedeniyle mevcut harap durumunu koruyan Erzurum vilayeti, bu dönemde yaralarını saracak imkânı bulamamıştır. Bu süreç içerisinde nüfus olarak da önemli kayıplara uğrayan şehrin, her açıdan kendine gelmesi, ancak Cumhuriyetin döneminde mümkün olabilmiştir. Dolaylı olarak Erzurum Kongresi ile ilgili bir çalışmadır.20 Melikşah Durak tarafından hazırlanan Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırlanan yüksek lisans tezi Milli Mücadelenin Önemli Simalarından Erzurumlu 18 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). 19 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et:19.07.2019). 20 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp 11 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Müştak Sıtkı (Dursunoğlu) Bey adını taşımaktadır. Yavuz Aslan’ın danışmanlığında hazırlanan tez, 2011 yılında tamamlanmıştır. Bu çalışmada; Milli Mücadele döneminde ve sonrasında büyük hizmetleri olan bu insanın Cumhuriyet tarihindeki yeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada Sıttkı Dursunoğlu'nun hayatı merkez alınarak konular işlenmiştir. Milli Mücadele zamanında Albayrak Gazetesi'ndeki yazılarıyla halkı mücadele konusunda bilinçlendirmiştir. Milli Mücadele’nin başarıyla sonuçlanmasından sonra Albayrak İlkokulu'nda başladığı öğretmenliğine 33 sene devam etmiş, 1951 yılında Trabzon Lisesi'nden emekli olmuştur. 1945- 1950 yılları arasında Erzurum Halkevi başkanlığı yapmış, Erzurum'un sosyal kültürel alanda gelişimine çok önemli katkılarda bulunmuştur. Milli Mücadele dönemi ve sonrasındaki faaliyetleri dikkate değerdir.21 Tablo 1: Erzurum Kongresi ve Erzurum’da Milli Mücadele Üzerine Tezlerin Tasnifi. Tezin Yazarı Tezin Konusu Tezin Türü Yılı Enstitüsü Danışmanı 1 Mustafa GÜL Erzurum Kongresi Doktora 1985 Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Reşat Genç 2 Mizyal Şengil Karaçam Erzurum ve Sivas Kongreleri Yüksek Lisans 1989 İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü İlhan Akın 3 İsmail Şen Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Yüksek Lisans 1989 Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü M. Abdülhaluk Çay 4 Hayati Aktaş 1919 Yılında Erzurum Yüksek Lisans 1990 Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Hayati Hazır 5 Yavuz Özdemir İngiliz Yarbayı Rawlinson'un Erzurum'daki Faaliyetleri Yüksek Lisans 1990 Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Selçuk Günay 6 Ali Karakaya General Harbord'un Erzurum Gezisi Doktora 1991 Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dursun Ali Akbulut 7 İlhan Gedik Milli Mücadele'de 15. Kolordu Doktora 1992 Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Mustafa Kafalı 8 Erdal Aydoğan Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'dan Erzurum'a Yolculuğu (Samsun, Havza, Amasya. Tokat, Sivas, Erzincan, Erzurum) Yüksek Lisans 1998 Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü S. Esin Dayı 21 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et: 19.07.2019). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp 12 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU 9 Haluk Selvi Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923) Doktora 1998 Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Günay Çağlar 10 Muhammet Erat Milli Mücadele Döneminde Kazım Karabekir Paşa'nın Faaliyetleri: 1919 – 1922 Yüksek Lisans 2000 İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Mehmet Saray 11 Tolga Başak Milli Mücadele Günlerinde Cevat Dursunoğlu Yüksek Lisans 2000 Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü İskender Yılmaz 12 Fatih Çetin Kurtuluş Savaşı Dönemini Anlatan Eserler Bibliyografyası Yüksek Lisans 2003 Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Bayram Bayraktar 13 Yücel ÇİL Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegelerin Biyografileri Yüksek Lisans 2003 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yavuz Aslan 14 Ali Servet Öncü 1908-1923 Yılları Arası Erzurum Vilayeti'nin İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu Doktora 2006 Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü S. Esin Dayı 15 Melikşah Durak Milli Mücadelenin Önemli Simalarından Erzurumlu Müştak Sıtkı (Dursunoğlu) Bey Yüksek Lisans 2011 Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yavuz Aslan Tablo1’den de anlaşıldığı gibi Erzurum Kongresi üzerine yapılan ve Ulusal Tez Merkezi kayıtlarında bulunan ilk tezler Ankara ve İstanbul Üniversitelerinde yapılmıştır. Ancak en eski tarihli tezin 1985 tarihli olması da dikkat çekicidir. Yani Atatürk’ün önderliğinde Türk milleti, yeni bir tarih yazmış ve bu tarihi yazmayı yine unutmuşuz, denilebilir. Erzurum Kongresi’nin üzerinden 66 yıl geçtikten sonra bir tez yapılabilmiştir. Böyle bir ihmali, bir olayın tarih olabilmesi için üzerinden şu kadar yıl geçmesi gerekir, mazeretiyle örtülmemesi daha doğrudur. Yoksa tarihin yapıcıları, tanıkları ve duyanları yok olup gidiyorlar. Onlar da bir şeyler yazmadıysa durum vahim demektir. Erzurum Kongresi’nin yapıldığı şehrin üniversitesi olan Atatürk Üniversitesi ise kayıtlara göre, ilk tez çalışmasını ancak 1991’de üretebilmiştir. Dursun Ali Akbulut’un danışmanlığında yapılan ilk tezden sonra Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ve Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü konuyla daha yakından ilgilenmiştir. 1990’da tamamlanan İngiliz Yarbayı Rawlinson'un Erzurum'daki Faaliyetleri adlı Yavuz Özdemir’in yüksek lisans tezi, dolaylı olarak konuyla ilgili sayılabilir. Yapılan on beş tezin beş tanesi doktora çalışması ve on adedi de yüksek lisans tezidir. En son yapılan tez ise 2011 tarihlidir. Bu tezlerin üç tanesi Ankara Üniversitesinde, iki adedi 13 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU İstanbul Üniversitesinde, iki adedi ise Erciyes Üniversitesi’nde tamamlanmıştır. Sekiz tez, Atatürk Üniversitesi’nde yapılmıştır. Yapılan tezlerin yarısından fazlası Atatürk Üniversitesinde bitirilmiştir. Bu da üniversitelerin, bulundukları şehre değer kattıklarının bir göstergesidir. Erzurum Kongresi ve Erzurum çevresindeki Milli Mücadele üzerine çalışmalar, Atatürk Üniversitesi ve Erzurum Teknik Üniversitesi’nin öncülüğünde yürütülmektedir. Atatürk Üniversitesindeki tezler Dursun Ali Akbulut tarafından başlatılmış, Selçuk Günay, Esin Dayı, Yavuz Aslan, Günay Çağlar ve İskender Yılmaz tarafından sürdürülmüştür. Reşat Genç’in Erzurum Kongresi’ni bir doktora tezi olarak çalıştırmış olması da önemlidir. Mehmet Saray, İlhan Akın ve Abdülhaluk Çay’ın da katkıları unutulmamalıdır. Tablo 1’de verilen on beş tez çalışmasının on biri, doğrudan Erzurum Kongresi ve o dönemle ilgilidir. Dört tez çalışması ise dolaylı olarak ilişkili kabul edilebilir. Her şeye rağmen Erzurum Kongresi ile ilgili on beş tezin yapılmış olması, değerli bulunmuştur. Dergipark Kayıtlarındaki Makaleler Dergipark kayıtlarında “Erzurum Kongresi” anahtar kelimesiyle yapılan araştırmada 21 makale bulunmaktadır. Erzurum Kongresi, anahtar kelimesiyle yapılan araştırmada 25.180 defa Erzurum adı geçmektedir. Dergipark kayıtlarına bakıldığında ise şu çalışmalar görülmektedir: Aytekin Ersal, “Milli Bütünlüğün Demokratik Temsille İnşası Sürecinde Erzurum Kongresi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 38, Ağustos 2016, ss.15-36. Coşkun Alptekin, “Erzurum Kongresi”, Atatürk Devrimleri Enstitüsü, Atatürk Üniversitesi Atatürk Devrimleri Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-1, Sayı-1, Ankara 1978, ss.35-49. Erdal Aydoğan, “Mustafa Kemal’in Erzurum’a İlk Yolculuğu”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.1-22. Esin Dayı, “Cumhuriyetimizin Temellerinin Atıldığı Erzurum Kongresi Üzerine Bir Eser: Bütünüyle Erzurum Kongresi", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, Ocak 1998, ss.189-202. Gültekin Kamil Birlik, “Atatürk’ün Erzurum’daki Evi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt-29, Sayı-86, Temmuz 2013, ss.27-52. Günay Çağlar, “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum Kongresi’ni Açış Nutku”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.71- 76. http://dergipark.gov.tr/ataunitaed 14 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU İsmail Eyyüpoğlu, “Erzurum Kongresi ve Manda Meselesi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997,ss. 109-122. Makbule Sarıkaya, “Erzurum Kongresi'nde Rizeli Delegelerin Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt 9, Sayı 20, Ocak 2002. Mehmet Okur, “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’daki İlk Günleri”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.24-28. Mustafa Bostancı, “Milli Mücadelede Erzurum Kongresi ve Kararları”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, Ocak-Haziran 2015, ss.184-203. Necati Fahri Taş- Sena Coşğun, “Erzincanlı Kadızâde Mehmet Şevki (Yurtbaşı)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 30, Sayı 88, Mart 2014, ss.71-88. Nermin Gümüşalan, “Milli Mücadele Dönemi ve Sonrası Mustafa Kemal Paşa’nın Seçim Yolu ile Almış Olduğu Görevler”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 9, Sayı 2, Ocak 2012, ss.123 – 146. Nilüfer Zırh, “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’daki Son Günleri ve Erzurum Sivas Yolculuğu”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.123- 133. Osman Akandere, “Millî Mücadele’nin Başlarında Mustafa Kemal Paşada Sine-i Millet Düşüncesi ile Askerlikten İstifası Öncesi ve Sonrası Kendisine Gösterilen Bağlılıklar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 11, Ocak 2002, ss.247 – 309. Ömer Erden, “Millî Mücadele Döneminde Erzurum Valisi Münir Bey”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 54, 2015, ss.653-674. Toraman, Ömer, “Harputlu Dr. Nazmi Aziz (Selcen) Bey: Erzurum Kongresi Elazığ Temsilcisi”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ 23-25 Mayıs 2013, ss.697-706. Ramazan Boyacıoğlu, “Erzurum’dan Sivas Kongresi’ne”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, Ocak 2002, ss.15-24. Selami Kılıç, “Mustafa Kemal (Atatürk) ve Erzurum Kongresi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.77-97. Selim Özcan, “Amasya Genelge’sinin Erzurum ve Sivas Kongreleri Üzerindeki Etkisi”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Ocak 2013, ss.69–82. http://dergipark.gov.tr/ataunitaed http://dergipark.gov.tr/ataunitaed http://dergipark.gov.tr/ksusbd http://dergipark.gov.tr/ksusbd http://dergipark.gov.tr/ataunitaed http://dergipark.gov.tr/ataunitaed http://dergipark.gov.tr/cuifd http://dergipark.gov.tr/cuifd http://dergipark.gov.tr/amauifd 15 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Serpil Sürmeli, “İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümeti’nin Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’da Bulunduğu Süre İçindeki Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.43-58. Serpil Sürmeli, “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum Kongresi Sırasında Üniforma Giyme Meselesi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.29-41. Şenol Kantarcı, “Erzurum Kongresi Üzerine Bir Kitap”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.154-155. Tolga Başak, “Erzurum Kongresi Günlerinde Mustafa Kemal Paşa ve Kongre İle İlgili İngiliz Belgeleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Cilt-9, Sayı-9, Trabzon 2010, ss.71-124. Veysi Akın, “Erzurum Kongresi’nin Hazırlık Safahatı: Mekân, İaşe ve Barınma Meselesi”, Belgi Dergisi, Sayı 8, 2014, ss.1007-1031. Yavuz Özdemir, “Erzurum Kongresi Beyannamesi Üzerine Düşünceler”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.99-107. Yavuz Özdemir, “İngiliz Yarbay Rawlinson-Mustafa Kemal Görüşmeleri”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt-2, Sayı-1, Erzurum, Temmuz 1997, ss.59-70. Dergipark’ta yer alan ve Erzurum Kongresi’ni konu edinen makalelerin büyük çoğunluğu iki önemli çalışmaya dayanmaktadır. Bunlardan birincisi, Atatürk Üniversitesi Atatürk Devrimleri Enstitüsü tarafından 1978 yılında yayınlanmaya başlayan Atatürk Dergisi’nin birinci sayısıdır. İkincisi ise daha sonra Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü tarafından yayınlanmaya devam eden Atatürk Dergisi’nin Temmuz 1997 sayısıdır. Atatürk Üniversitesi’nde yer alan akademisyenler, Erzurum Kongresi ile ilgili iki özel sayıya imza atmışlardır. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi ve Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi gibi başka dergiler de konuya ilgi gösteren yazılara yer vermişlerdir. Erzurum Kongresi ile makale yayınlayan akademisyenlerin çoğunluğunu, Atatürk Üniversitesi’nde çalışan bilim insanları oluşturmaktadır. Arama motorları üzerinden “Erzurum Kongresi” olarak yapılan aramada ise başka kaynaklara ve araştırmalara daha ulaşılmıştır. http://dergipark.gov.tr/belgi 16 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Rahmi Çiçek, “Erzurum Vilayet Kongresi’nde Alınan Kararlar ve Etkileri”, Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Sayı 7, ss.513-537.22 Dergipark üzerinden ulaşılan 26 makale, Erzurum Kongresi’ne farklı açılardan bakılmasını ve konunun bütün parçalarının tamamlanmasını sağlama yolunda önemli çalışmalardır. Dergipark, yeni bir veri toplama alanı olduğu için eskiden yapılmış bazı çalışmalara buradan ulaşılamamaktadır. Bu nedenle daha önceden yazılmış kitaplar ve makalelere de ulaşılması gerekmektedir. Böylece Erzurum Kongresi üzerine yapılanların ve yapılması gerekenlerin bir dökümü yapılabilir. Bir fotoğraf çekimi yapılabilir. Diğer Kitap ve Makale Çalışmaları Erzurum Kongresi üzerine yapılmış çok sayıda kitap, makale ve gazete yazısına da rastlamak mümkündür. Bunlardan Erzurum üzerine yapılmış bir bibliyografya çalışmasında ve bir de Fatih Çetin tarafından 2003 yılında yüksek lisans tezi olarak hazırlanan Kurtuluş Savaşı Dönemini Anlatan Eserler Bibliyografyası adlı tezde, Erzurum Kongresi üzerine önemli çalışmaların olduğu görülmektedir. İki çalışmada, 2003 yılına kadar Erzurum üzerine yayınlanmış kitap, makale ve gazete yazılarının bir derlemesine rastlanmaktadır. İyi bir kaynakça oluşturulmuştur. Bu kaynakçada, Erzurum Kongresi ile ilgili olarak şu makaleler yer almaktadır: 23 Akbulut, Dursun Ali, “Erzurum Kongresi’nin Son Günü”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 1, Sayı 3, 19 Mayıs 1989, ss.40-65. Akbulut, Dursun Ali, “Erzurum’dan Sivas’a Heyeti Temsiliye”, Cumhuriyete Giden Yol- 3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.279-286. Akbulut, Dursun Ali, “Heyet-i Temsiliye Nasıl Teşekkül Etti?”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, Cilt 1, Sayı: 4, Erzurum 12 Mart 1990, s.44- 55. Akbulut, Dursun Ali, “Şark Harekâtı Öncesi Celaleddin Arif Bey'in Erzurum'a Gelişi ve Erzurum'da Bazı Hadiseler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 1, Sayı 3, 19 Mayıs 1989, ss.66-100. 22 Alper Bakacak, “Atatürk Yolu Dergisi Dizini, Cilt I-VI, Sayı 1-24 ”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s.432; http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/ 45/784/10086.pdf. 23 http://erzurumarsivi.com/data/documents/Erzurum-Bibliyografyasiayrilmis.pdf, ss.260-264, (et: 21.07.2019). http://dergiler.ankara.edu.tr/ http://erzurumarsivi.com/data/documents/Erzurum-Bibliyografyasiayrilmis.pdf 17 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Akbulut, Dursun Ali, Erzurum Kongresi Hakkında Belgeler, Erzurum 1989. Akdağ, Yasin, “Kurtuluş Savaşı Tarihimizde Önemli Bir Noktanın Aydınlatılması-Oltu- 1918 Yılı Başından 1920 Haziranında Ordumuzun Gelişine Dek Yerli Kuvvetlerimizin Koruma ve İdaresiyle Hiçbir Ermeni İşgal ve İstilasına Uğramamıştır”, Doğuş, Cilt 3, Sayı 5, Kars, Ekim 1939, ss.17-19. 24 Akengin, Yahya, “Erzurum Kongresi”, Milli Kültür, Cilt 8, Sayı 3, Ankara, Ağustos 1981, ss.18-19. Akın, Cavit, “Milli Mücadele ve Erzurum Kongresi’nde Giresun Delegeleri”, Giresun Tarihi Sempozyumu (24-25 Mayıs 1996), İstanbul 1997, ss.275-286.25 Akın, Veysi, “Erzurum Kongresinin Hazırlık Safahatı, Mekân, İaşe ve İbate Meselesi”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.297-305. Akıncı, Sırrı, “Erzurum Kongresi”, Atatürk Türkiyesi, Sayı 48, Mayıs 1978, ss.48-49. Akıncı, Sırrı. "Erzurum Kongresi", Atatürk Türkiyesi, Sayı 49, 5 Haziran 1978, ss.6-7. Aksoy, Hikmet. "Erzurum Kongresi'nden bugüne", Karadeniz, 25 Temmuz 1981, s.2. Aktan, Ali, “Tarih İçinde Erzurum’un Yeri ve Önemi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 5, 1994, ss.53-68. 26 Alacalıoğlu, Orhan, “İki 23 Temmuz Olayı ve Sonrası (II. Meşrutiyet’in İlanı ve Erzurum Kongresi Üzerine), Birlik, Cilt 2, Sayı 13, Ankara, Ağustos 1985, ss.4-6. Albayrak, "Ömer Fevzi Efendi", Albayrak, 18 Eylül 1919. Albayrak, "Vilayat-ı Şarkiye Ermenistan olamaz. Şarkî Anadolu Vilayetinin Erzurum Kongresi Beyannamesidir", Albayrak, 18 Ağustos 1919. Alptekin, Coşkun, “Erzurum Kongresi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk Devrimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Temmuz 1978, Erzurum 1978, ss.35-49. Anadolu, "Kurtuluşa Doğru... Erzurum'dan Sivas'a", Anadolu, Sivas 18 Ağustos 1981 - 13 Ekim 1981, s.2. Arı, Kemal, “Erzurum Kongresi’nin Tarihi Önemi İçinde, Kongreye Katılan Kongre Üyelerine İlişkin Saptamalar”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu 24 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.235. 25 Fatih Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini Anlatan Eserler Bibliyografyası, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2003, ss.199-202. 26 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.311. 18 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.287-296. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, "M. Kemal Paşa'nın İstifasını Öven ve Başkan Olmasını İsteyen Doğu İlleri Müdafaa-i Hukuk Milliye Erzurum Şubesi'nin Bir Önerisi" 10 Temmuz 1919, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Eylül 1978, Cilt 27, Sayı 77, ss.22-23. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, “Doğu Anadolu İlleri Erzurum Kongresi Bildirgesi, Belge No: 1738, 7 Ağustos 1919”, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt 30, Sayı 79 (Özel Sayı), Ankara, Mayıs 1981, ss.40-47. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, “Doğu Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk-i Milliye Derneği Erzurum Şubesinin İstifayı Takdir ve Başkanlık Teklifi Yazısı”, 10 Temmuz 1919. Belge no. 1736", Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Mayıs 1981, Cilt 30, Sayı 19, ss.28-30. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, “Erzurum Kongresi Bildirgesi (Beyannamesi) Belge No: 1692, 7 Ağustos 1919”, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt 27, Sayı 77, Ankara, Eylül 1978, ss.34-39. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum Kongresi Başkanlığına Seçilmesi Dolayısıyla Verdikleri Söylev, Belge No: 1786, 23 Temmuz 1919”, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt 31, Sayı 81, Ankara 1982, ss.37-50. Aşkun, Vehbi Cem, “Erzurum Kongresinde Sivas’ı Temsil Eden Fazullah Moral’ın Anıları”, Kemalizm, Sayı 1, İstanbul 1963, ss.6-14. Atatürk Araştırma Merkezi, "Atatürk'ün 3 Temmuz 1919'da Erzurum'a Gelişi", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1985, Cilt 1, Sayı 3, ss.793-798. Atatürk ve Erzurum Kongresi Anıtını Yaptırma Derneği, Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal Atatürk, Harita Genel Müdürlüğü Basımevi, Erzurum, 1975. Atatürk, Gazi Mustafa Kemal, “Erzurum Kongresinde İrad Olunan Nutuk”, Türk Kültürü Dergisi, Cilt 21, Sayı 244, Ankara, Ağustos 1983, ss.8. Atatürk, Mustafa Kemal, Erzurum Kongresi (Nutuk’tan Orijinal Metin), Yenigün Haber Ajansı Yayınları, İstanbul 1999. 27 Erzurum Kültür Müdürlüğü, Atatürk-Erzurum İlişkileri Üzerine Belgeler Hatıralar, Erzurum Kültür Müdürlüğü Yayınları, Erzurum 1979, 15. Ateş, Toktamış, "Erzurum Kongresi; 23.7.1919", Cumhuriyet, 23 Temmuz 1981; 25-28 Temmuz 1981. 27 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.76. 19 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Atnur, İbrahim Ethem, “Erzurum’dan Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’e Armağan: Atatürk Evi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 27 (Prof. Dr. Şinasi Tekin Özel Sayısı), Erzurum 2005. Avşar, B. Zakir -Duman, B, “Erzurum Kongresi Açış Konuşması Işığında Milli Mücadele Süreci ve Atatürk’ün Siyasal İletişim Anlayışı”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Sayı 32, Bahar 2011, ss.295-316. Aydoğan, Erdal, Samsun’dan Erzurum’a Mustafa Kemal, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000. Baskın, Ramazan, Erzurum Kongresi, Ankara Üniversitesi Dil, Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1970, 35. Başar, Zeki, Erzurum Kongresi (Öncesi-Sonrasıyla), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1979. Baykal, Bekir Sıtkı, Erzurum Kongresi ile İlgili Belgeler, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara 1969. 28 Baykal, Bekir Sıtkı, Heyet-i Temsiliye Kararları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.29 Baykan, Namık. "Erzurum'da Politik Zafer", Hâkimiyet (İstanbul), 27 Haziran 1981. Bornovalı, Lütfü, “Milli Mücadele’de Erzurum (Cevat DURSUNOĞLU)”, Mesuliyet, Sayı 1, İstanbul 17 Temmuz 1946, ss.12-15. 30 Boyacıoğlu, Ramazan, “Erzurum’dan Sivas Kongresi’ne”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, Sivas 2002, ss.15-24. 31 Budak, İbrahim, "Erzurum Kongresi Üyeleri: Celal Bey", İş ve Düşünce, Haziran 1970, Cilt 35, Sayı 270, ss.13-16. Budak, Nazım, "Erzurum'un Kurtuluşu ve Ermeni Meselesi", Türk Kültürü, Ocak 1991, Cilt 29, Sayı 333, ss.44-55. Çakmak, Fevzi, “Kongreler Döneminde İstanbul’daki Muhalif Yapı”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.306-324. 28 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.76. 29 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.45. 30 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.257. 31 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.302. 20 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Çavuş, Ali Metin, "Erzurum'dan Cumhuriyet'e Adım Adım Mustafa Kemal", Tefrika, Adalet Gazetesi, 1966. Çil, Yücel, “Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegelerin Biyografileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Ankara 2005. Dayı, Esin Derinsu, “Erzurum Kongresinde Alınan Kararlar ve Milli Mücadele’ye Etkisi”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.266-276. Dayı, Esin, “Erzurum Kongresi’nin Türk Tarihi’ndeki Yeri ve Önemi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, Erzurum Temmuz 2003, ss.1-17. Dayı, Esin, Erzurum Kongresi ve Elviye-i Selâse Meselesi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1997. Doğanay, Rahmi, “Erzurum Kongresi ve Sonrasında Heyet-i Temsiliye Trabzon İlişkileri”, Atatürk Yolu, Mayıs-Kasım 2003, ss. 31-32 Duran, Tülay, “Milli Mücadelede İstanbul Hükümetinin İlk Tahkik Heyeti ve Erzurum Mebusu Ziya Beyin Çalışmaları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt 10, Sayı 57, Ankara, Haziran 1972, ss.7-16. 32 Dursunoğlu, Cevat, Milli Mücadele’de Erzurum, Kaynak Yayınları, İstanbul 2000. Dursunoğlu, Cevat, "Erzurum Kongresi Sırasında Atatürk'ün Düşünceleri", Belleten, Cilt 27, Sayı 108, Ankara 1963, ss.633- 639. Dursunoğlu, Cevat, "Erzurum Kongresi'nin Özelliği", Tarih Yolunda Erzurum, Cilt 1, Sayı 1, Erzurum 1959, ss.5-20. Erdeha, Kamil, “Erzurum Kongresinin Ekonomik Nedenleri”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 7, Sayı 56, Ankara, Temmuz-Ağustos-Eylül 1979, ss.24-25. Erdeha, Kamil, “Kurtuluş Savaşında Valiler Sorunu: Erzurum Valiliği (Münir Akkaya ve Ahmet Reşit Tokçaer Hakkında)”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 3, Sayı 21, Ankara, Ekim-Kasım-Aralık 1970, ss.32-34. 33 Erdül, Mehmet, "Erzurum Kongresi'nde Halkçılık", Arayış, Temmuz 1981, Sayı 23, ss.13-15. Erendil, Muzaffer, "Erzurum ve Sivas Kongreleri", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Temmuz 1987, Cilt 106, Sayı 310, ss.33-38. 32 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.256. 33 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.236. 21 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Ertuğrul, Hurşit, “Milli Birlik ve Milli Hâkimiyet Kavramlarının Yerleşmesinde Erzurum Kongresi’nin Rolü”, TBMM Dergisi, Sayı 6, Ankara, Nisan 1988, ss.28-36. Erzurum Kongresi ve M. K. Atatürk, Harita Matbaası, Erzurum 198-.34 Erzurum Kongresinin 60. Yıl Dönümüne Armağan, Erzurum 1979. Eyüpoğlu, İsmail, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir İttihatçı Kazım Yurdalan (1881/2- 1962), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2009. Gediz, Ergüder, “Kurtuluş Savaşı’na Ait Bir Belge ve Erzurumlu Nazif”, Hava Kuvvetleri Dergisi, Cilt 63, Sayı 293, Ankara, Şubat 1986, ss.79-85. 35 Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Atatürk’ün Samsun’a Çıkışı ve Kurtuluş Savaşı’nın Başlatılmasına Dair Belgeler, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1999, Giritli, İsmet, "Erzurum'dan Sivas'a", Ticaret, İstanbul 15 Ağustos 1986, Sayı 1421, s.3. Goloğlu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2008. Gökbilgin, M. Tayip, “Milli Mücadele Başlarken, Mondros Mütarekesinden Sivas Kongresine”, Belleten, Cilt 34, Sayı 93, Ankara 1960, ss.205-208. 36 Gökbilgin, M. Tayyib, Milli Mücadele Başlarken, Mondros Mütarekesinden Sivas Kongresine, Cilt 1, Ankara 1959.37 Gül, Mustafa, “Milli Mücadelenin Başlamasında ve Erzurum Kongresi’nin Toplanmasında Kazım Karabekir Paşa’nın Rolü”, Türk Kültürü, Cilt 29, Sayı 340, Ankara, Ağustos 1991, ss.33-40. Gümrükçü, Cavit, “23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresi”, Kemalist Atılım, Cilt 4, Sayı 36, Ankara, Temmuz 1986, ss.2-3. Günaydın, A. Necip, Erzurum Kongresine Katılan Sivas Delegeleri, Cumhuriyet Üniversitesi, Atatürk Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Sivas 2002. Güntaş, Semine, Erzurum Kongresi Yapısı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1974. Gürsoy, Hikmet Ziya, "Erzurum Kongresi 23 Temmuz-7 Ağustos 1919", İstikbal, 22 Temmuz 1981, 2, s.5. Hasırcıoğlu, Talat, “Kazım Karabekir Mustafa Kemal Paşa’yı Tutuklamayı Reddediyor”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Ocak 1968, Sayı 4, ss.10-14. 34 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.76. 35 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.245. 36 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.261. 37 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.83. 22 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU İğdemir, Uluğ, Heyet-i Temsiliye Tutanakları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989. 38 İlyas, Ahmet, “Heyet-i Temsiliye’nin Siyasal Yapılanması”, Tarihin Peşinde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 9, 2013, ss. 17-35. Kandemir, Feridun, Milli Mücadele Başlangıcında Mustafa Kemal, Arkadaşları ve Karşısındakiler, Yakın Tarihimiz Yayınları, İstanbul 1964. 39 Kansu, Ceyhun Atuf, "Erzurum Kongresi'nin Yapısı", Ilgaz, Cilt 15, Sayı 175, Ankara, Nisan 1976, ss.2-3. Kansu, Mazhar Mazhar, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara-1997.40 Kasalak, Kadir, “Erzurum Kongresi’nin Yapıldığı Günlerde ve Himaye konusunda Komutanlar Arasında Yazışmalar ve Basında Tartışmalar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 8, Sayı 23, Ankara, Mart 1992, ss.397-407. 41 Kayıran, Mehmet, “Ulusal Egemenliğe Doğru Erzurum ve Sivas Kongresinin Toplanması”, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Eskişehir 1990, ss.171-183. 42 Kemalist Atılım, "Mustafa Kemal Paşa'nın Erzurum Kongresini Açış Konuşması", Kemalist Atılım, Ocak 1983, Cilt 2, Sayı 18, ss.26-28. Kerman, Zeynep, “Erzurum Kongresi’ni Açış Nutkunun Tahlili”, Türk Dili, Cilt 50, Sayı 407, Ankara, Kasım 1985, ss.217-220. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, “(Erzurum Kongresi) Öncesine Ait Yeni Belgeler”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Erzurum, Ekim 1970, ss.79-92. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kâzım Karabekir, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991. 43 Kırzıoğlu, M. Fahrettin, “50 Yıl Sonra Erzurum Kongresi’nin Sağ Kalan Beş Mümessili”, Türk Kültürü, Cilt 8, Sayı 85, Ankara, Kasım 1969, ss.53-59. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’daki Evi”, 50. Yıl Armağanı Erzurum ve Çevresi, Cilt 1, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1974, ss. 189-196. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, “Mustafa Kemal Paşa-Erzurum İlişkileri Üzerine Belgeler (1919-1920)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 7, Sayı 20, Mart 1991, ss.223-284. 44 38 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.93. 39 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.100. 40 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.101. 41 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.105. 42 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.302. 43 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.108. 44 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.108. 23 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Kırzıoğlu, M. Fahrettin, “Yayınlanmamış Belgelerle Erzurum Kongresinin İlk Günü”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 35, Ankara Ağustos 1970, ss. 4-33. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Bütün Yönleriyle Erzurum Kongresi, Cilt 1, Kültür Yayınları, Ankara 1993. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Erzurum Umumi Kongresi, Cilt 2, Kültür Yayınları, Ankara 1993. Kırzıoğlu, Fahrettin, “Atatürk’e Ait Bilinmeyen Yedi Vesika”, Türk Kültürü, Sayı 164, Haziran 1964, ss.20-38. Konukçu, Enver, “Atatürk’ün Erzurum ile Olan İlişkileri”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.252-264. Konukçu, Enver, “Erzurum ve Sivas Kongresi Günlerinde Ermeni Meselesi”, Erzurum ve Sivas Kongreleri Sempozyumu, 27-29 Mayıs 2002, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 2003. Konukçu, Enver, Erzurum’da Mustafa Kemal’i Ilıca ve İstanbul Kapı Karşılamaları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2009. Konukçu, Enver, Mustafa Kemal Atatürk Döneminde Erzurum, Eser Ofset, Erzurum, 1999. Kuran, Ercüment, “Milli Mücadelede Doğu Anadolu”, Doğu Anadolu’nu (Sosyal- Kültürel ve İktisadi) Meseleleri Sempozyumu, (Tunceli 13-15 Mayıs 1985), Ankara 1990, ss.131-135. 45 Markoç, Necati Kadri, “Erzurum Kongresi”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun- Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.233-235. Milli Egemenlik Sempozyumu, “Milli Egemenlik ve Erzurum Kongresi (Panel)”, Milli Egemenlik 1988 Sempozyum ve Panellerde Sunulan Bildiriler, Ankara 1988, ss.1-42. Milliyet, "Erzurum Kongresi'nin 62. Yıldönümünde "Gizli Raporu" Açıklıyoruz". Milliyet, 23 Temmuz 1981, s.3. Mutluçağ, Hayri, “Erzurum Kongresinin Tutanak ve Kararları 1”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt 11, Sayı 61, Ankara Aralık 1972, ss. 3-11. Naldöken, K. İzzet, Erzurum Kongresi, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, 1973-1974. Ortaç, Selâhattin, "Atatürk Erzurum'a İnanıyor ve Halkına Güveniyor", Adalet, 12 Mart 1981, 2,7. 45 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.278. 24 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Ortaç, Selâhattin, "Atatürk Erzurum'a ve Erzurumlulara Güveniyordu", Hâkimiyet, İstanbul 12 Mart 1981, 2. Ortaç, Selâhattin, "Erzurum Kongresi ve Atatürk'le İlgili Anılar", Karınca, Kasım 1981, Cilt 48, Sayı 539, ss.35-36. Önder, Mehmet, “Erzurum Atatürk Evi ve Erzurum Kongresi”, Halkevleri Dergisi, Cilt 2, Sayı 28, Ankara Şubat 1969, s.13. Önder, Mehmet, “Erzurum Atatürk Evi ve Erzurum Kongresi”, Halkevleri Dergisi, Cilt 3, Sayı 29, Ankara Mart 1969, s.5-6. Pasin, Reşit, "Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Ağustos 1919)", Kemalizm ve Türkiye, Ağustos 1979, Cilt 4, Sayı 43, ss.22- 23. 28; Eylül 1979, 4 (44), ss.13-14.28. Pasin, Reşit, “Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Ağustos 1919)”, Kemalizm ve Türkiye, Cilt 4, Sayı 43, İstanbul, Ağustos 1979, ss.22-23, 28. Pasin, Reşit, “Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Ağustos 1919)”, Kemalizm ve Türkiye, Cilt 4, Sayı 44, İstanbul, Eylül 1979, ss.13-14, 28. Sarıkaya, Makbule, “Erzurum Kongresi’nde Rizeli Delegelerin Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 20, Erzurum 2002. Savaşeri, Orhan, "Mustafa Kemal Paşa'nın Erzurum Kongresi'ni Açış Konuşması", Kemalist Atılım, Cilt 2, Sayı 18, Ocak 1983, ss.26-28. Selek, Sabahattin, Milli Mücadele (Erzurum’da Gergin Günler), Yeni Gün Haber Ajansı Yayınları, İstanbul 1999. 46 Selvi, Haluk, “Milli Mücadele’de Erzurum ve Sivas Kongreleri Dönemi”, Türkler, Cilt 15, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.949-962. Selvi, Haluk, Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000. Sertoğlu, Mithat, “Erzurum Kongresinin Bilinmeyen İki Belgesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 13, Ankara 1968, ss.3-9. Sonyel, Salahi R., “İngiliz Belgelerinde Erzurum ve Sivas Kongreleri”, Erzurum ve Sivas Kongreleri Sempozyumu, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 2003. Sümerbank, "Erzurum Kongresi", Sümerbank, Kasım 1971, Cilt 10, Sayı 113, ss.15-17. Sümerbank, "Erzurum Kongresi", Sümerbank, Mart 1972, Cilt 10, Sayı 114, ss.7-12. Şahingöz, Mehmet, "Maraş ve İstanbul'un İşgali Üzerine Erzurum'da Yapılan Protesto ve Mitingler", Türk Yurdu, Eylül 1988, Cilt 9, Sayı 20, ss.17-21. 46 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.147. 25 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Şehidoğlu, Süreyya, "Erzurum Müdafaa-i Hukuk Grubunun Kongre Hazırlıkları ve Mustafa Kemal Erzurum'da", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Kasım 1971, Cilt 9, Sayı 50, ss.7- 11. Şehidoğlu, Süreyya, "Erzurum Müdafaa-i Hukuk Grubunun Kongre Hazırlıkları ve Mustafa Kemal Erzurum'da", Kemalist Ülkü, 1989, Cilt 22, Sayı 243, ss.29-31. Tanör, Bülent, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920), Afa Yayınları, İstanbul 1992. 47 Taş, Fahri, “Erzurum Kongresinin Yapılmasını Doğuran Fikirler”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.244-252. Taşyürek, Muzaffer, Erzurum Kongresi ve I. BMM’de Erzurum Milletvekilleri, Erzurum Kitaplığı, İstanbul 2000. Tökin, F. Hüsrev, "Erzurum Kongresi", Hâkimiyet, İstanbul 23 Temmuz 1981, s.4. Tuncay, Mete, “Erzurum Kongresi’nin Bolşeviği’nden Gazi’ye Açık Mektup”, Toplumsal Tarih, Sayı 32, İstanbul, Ağustos 1996, ss.11-13. Turan, Şerafettin, “Kurtuluş Savaşı’nda Kongreler”, Türk Tarih Kurumu Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, Seminere Sunulan Bildiriler (Ankara 23-26 Ekim 1973), Ankara 1975, ss.119-146. 48 Turan, Şerafettin, Kurtuluş Savaşı’nda Kongreler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1975. 49 Türk Silahlı Kuvvetleri Malulleri Dergisi, “Erzurum Kongresi ve Üçüncü Ordu”, Türk Silahlı Kuvvetleri Malulleri Dergisi, Cilt 10, Sayı 112, Ankara, Temmuz 1969, ss.5-14. Türkeş, Ünal, "Erzurum Kongresi'nin 63. Yıldönümü", Devrim, Muğla, 22 Temmuz 1981, 1, s.6. Türkiye Muharipler Dergisi, "Gazi Mustafa Kemal ve Erzurum Kongresi", Türkiye Muharipler Dergisi, Temmuz 1983, Cilt 36, Sayı 7, ss.10-15. Türkiye Muharipler Dergisi, "Gazi Mustafa Kemal ve Erzurum Kongresi", Türkiye Muharipler Dergisi, Ağustos 1983, Cilt 36, Sayı 8, ss.15-21. Unat, Faik Reşit, “Atatürk’ün Askerlikten İstifası ve Erzurum’da Tevkifi Teşebbüsü İle İlgili Bazı Vesîkalar”, Tarih Vesikaları, Cilt 1, Sayı 16, Ağustos 1955, İstanbul 1955, ss.2-8. 47 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.160. 48 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.239. 49 Çetin, Kurtuluş Savaşı Dönemini…, s.166. 26 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Ural, Selçuk, ““Erzurum Kongresi Sürecinde Doğu Anadolu’da Milli Teşkilatlanma”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.201-213. Usta, Veysel, “Erzurum Kongresi’nin Casusu Ömer Fevzi Bey ve Kongre Kararları Aleyhindeki Yazıları”, Toplumsal Tarih, Cilt 8, Sayı 45, İstanbul, Eylül 1997, ss.53-58. Yahyaoğlu, Tahsin, “Erzurum Kongresi ve Kazım Karabekir Paşa”, Hayat Tarih Mecmuası, Cilt 2, Sayı 12, İstanbul 1969, ss.36-38. Yaşayacak, Recep, "Erzurum Kongresi", Kocatepe, 24 Temmuz 1981. Yeni İş Dünyası, “Erzurum Kongresini Açarken 23.07.1919 (1335)”, Yeni İş Dünyası, Cilt 7, Sayı 84, İstanbul, Ekim 1986, ss.13-15. Yıldıran, Timsal Karabekir, “Erzurum Kongresi”, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun- Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, ss.235-244. Zapay, Fethi, “Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Ağustos 1919) Sırasında Türlü Çabalar”, Türkiye Muharipler Dergisi, Cilt 36, Sayı 9, Ankara, Eylül 1983, ss.15-21. Zapsız, Fethi, “Gazi Mustafa Kemal ve Erzurum Kongresi”, Türkiye Muharipler Dergisi, Cilt 36, Sayı 7, Ankara, Temmuz 1983, ss.10-15. Zapsız, Fethi, “Gazi Mustafa Kemal ve Erzurum Kongresi”, Türkiye Muharipler Dergisi, Cilt 36, Sayı 8, Ankara, Ağustos 1983, ss.15-21. Kitap, makale ve sempozyum çalışmalarına bakıldığında; dikkati çeken birkaç etkinlik göze çarpmaktadır. Bunlar arasında 1988 yılında yapılan Milli Egemenlik ve Erzurum Kongresi Sempozyumu; 27-29 Mayıs 2002 tarihlerinde yapılan Erzurum ve Sivas Kongreleri Sempozyumu; Türkiye Barolar Birliği tarafından milli bir sorumluluk bilinciyle 7 Ağustos 2012 tarihinde Erzurum’da gerçekleştirilen Cumhuriyete Giden Yol: Erzurum Kongresi Sempozyumu dikkati çekmektedir. 27 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Tablo 2: Erzurum Kongresi ve Erzurum’da Milli Mücadele üzerine en fazla araştırma yapanlar. Araştırmacı Kitap ve Makale Adı Sayısı 1 Dursun Ali Akbulut “Erzurum Kongresi’nin Son Günü” 5 “Erzurum’dan Sivas’a Heyeti Temsiliye” “Heyet-i Temsiliye Nasıl Teşekkül Etti?” “Şark Harekâtı Öncesi Celaleddin Arif Bey'in Erzurum'a Gelişi ve Erzurum'da Bazı Hadiseler” Erzurum Kongresi Hakkında Belgeler 2 Bekir Sıtkı Baykal Erzurum Kongresi ile İlgili Belgeler 2 Heyet-i Temsiliye Kararları 3 Esin Derinsu Dayı “Erzurum Kongresinde Alınan Kararlar ve Milli Mücadele’ye Etkisi” 4 “Erzurum Kongresi’nin Türk Tarihi’ndeki Yeri ve Önemi” Erzurum Kongresi ve Elviye-i Selâse Meselesi “Cumhuriyetimizin Temellerinin Atıldığı Erzurum Kongresi Üzerine Bir Eser: Bütünüyle Erzurum Kongresi" 4 Cevat Dursunoğlu Milli Mücadele’de Erzurum 3 "Erzurum Kongresi Sırasında Atatürk'ün Düşünceleri" "Erzurum Kongresi'nin Özelliği" 5 Kamil Erdeha “Erzurum Kongresinin Ekonomik Nedenleri” 2 “Kurtuluş Savaşında Valiler Sorunu: Erzurum Valiliği (Münir Akkaya ve Ahmet Reşit Tokçaer Hakkında)” 6 Mahmut Goloğlu Erzurum Kongresi-1946 1 7 Mazhar Müfit Kansu "Erzurum Kongresi'nin Yapısı" 2 Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber 8 M. Fahrettin Kırzıoğlu “(Erzurum Kongresi) Öncesine Ait Yeni Belgeler” 8 “50 Yıl Sonra Erzurum Kongresi’nin Sağ Kalan Beş Mümessili” “Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’daki Evi” “Mustafa Kemal Paşa-Erzurum İlişkileri Üzerine Belgeler (1919-1920)” “Yayınlanmamış Belgelerle Erzurum Kongresinin İlk Günü” Bütün Yönleriyle Erzurum Kongresi Erzurum Umumi Kongresi “Atatürk’e Ait Bilinmeyen Yedi Vesika” 9 Enver Konukçu “Atatürk’ün Erzurum ile Olan İlişkileri” 4 “Erzurum ve Sivas Kongresi Günlerinde Ermeni Meselesi” Erzurum’da Mustafa Kemal’i Ilıca ve İstanbul Kapı Karşılamaları, Mustafa Kemal Atatürk Döneminde Erzurum 10 Selâhattin Ortaç "Atatürk Erzurum'a İnanıyor ve Halkına Güveniyor" 2 "Erzurum Kongresi ve Atatürk'le İlgili Anılar" 11 Yavuz Özdemir İngiliz Yarbayı Rawlinson’un Erzurum’daki Faaliyetleri 3 “Erzurum Kongresi Beyannamesi Üzerine Düşünceler” “İngiliz Yarbay Rawlinson-Mustafa Kemal Görüşmeleri 12 Haluk Selvi Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923) 2 “Milli Mücadele’de Erzurum ve Sivas Kongreleri Dönemi” 13 Serpil Sürmeli “İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümeti’nin Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’da Bulunduğu Süre İçindeki Faaliyetleri” 2 Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum Kongresi Sırasında Üniforma Giyme Meselesi, Sonuç Tablo 2’ye bakıldığında ise Erzurum Kongresi üzerine ilk çalışmayı 1946 yılında Mahmut Goloğlu’nun yaptığı görülmektedir. Erzurum Kongresi üzerine en fazla çalışmayı 28 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Fahrettin Kırzıoğlu yapmıştır. Onu beş çalışmayla Dursun Ali Akbulut, dörder çalışmayla Enver Konukçu ve Esin Dayı takip etmişlerdir. Erzurum Kongresi üzerine iki kitap ve altı makale, yani toplam sekiz yayın yapmış olan Fahrettin Kırzıoğlu’dur. Erzurum Kongresini, Türkiye’nin gündemine taşıyan Fahrettin Kırzıoğlu olmuştur. 1969 yılında Erzurum Kongresi’nin 50. Yıldönümü dolayısıyla yapılan programlar, 1979’daki 60. Yıldönümü etkinlikleri, Erzurum Kongresi’ni tekrar gündeme getirmiştir. Atatürk Üniversitesi’nin Erzurum Kongresi üzerine yapılan çalışmalarda, yükü üzerine aldığı anlaşılmaktadır. Beklenen de budur. Üniversitelerin yereli milliye ve milliyi de evrensele taşımak gibi bir görevleri vardır. Bu anlamda Atatürk Üniversitesi’nin ve son dönemlerde de Erzurum Teknik Üniversitesi’nin Erzurum’a değer kattığı söylenebilir. Bugüne kadar Erzurum Kongresi üzerine birkaç sempozyum, on beş tez, yüzlerce makale ve onlarca kitap yazılmış olması hiç de azımsanacak bir durum değildir. Her şey yapılmış ve bitmiş midir? Elbette hayır. Yapılacak daha çok iş vardır. Her şeyden önce eksik olan, yabancı dilde yayınların yapılmamış olmasıdır. Kendi aramızda, konuları birbirimize anlatmak yerine dünyaya anlatmak daha doğru olmalıdır. Fakat ülke içerisinde de yeni yetişen nesillere Milli Mücadele’nin bütün parçaları anlatılabilmeli ki Türk milletinin mücadelesi, iyi anlaşılabilsin. Konuları kendimiz bilmeden ve özümsemeden başkalarına anlatmanın da mümkün olmadığı bilinmelidir. Kaynakça Bakacak, Alper, “Atatürk Yolu Dergisi Dizini, Cilt I-VI, Sayı 1-24 ”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s.432; http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/ 45/784/10086.pdf. Çetin, Fatih, Kurtuluş Savaşı Dönemini Anlatan Eserler Bibliyografyası, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2003, ss.199- 202. Türkiye Barolar Birliği, Cumhuriyete Giden Yol-3, Erzurum Kongresi Sempozyumu (Erzurum 7 Ağustos 2012), Cumhuriyetimize Giden Yol (Samsun-Amasya-Erzurum-Sivas), Cilt 1, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2013, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (et:19.07.2019). http://erzurumarsivi.com/data/documents/Erzurum-Bibliyografyasiayrilmis.pdf, ss.260- 264, (et: 21.07.2019). 29 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Erzurum Kongresi’nin En Önemli İki Kutlaması, 50. ve 100. Yıl Kutlamalarının Mukayesesi Adem Özdemir Özet Bu bildiride 23 Temmuz 1919 yılında toplanan Erzurum Kongresi’nin 50. ve 100. Yıldönümü kutlama programları karşılaştırılacaktır. Erzurum Kongresi kutlamaları konusu ile ilgili bugüne kadar bir çalışma olmadığından dolayı bu bildiri hazırlanmıştır. Kongre kutlamaları 1950’li yıllardan, 1965 yılına kadar 3 Temmuz’da “Atatürk Günü” etkinlikleriyle birlikte kutlanmıştır. 1965 yılında Havuzbaşı’nda, Atatürk ve Erzurum Kongresi Anıtı’nın açılmasıyla birlikte “Erzurum Kongresi” ve “Atatürk Günü” farklı programlar ile kutlanmaya başlamıştır. Sonraki yıllarda en önemli kutlama, Kongre’nin 50. Yılında, yani 1969’da gerçekleştirilmiştir. İşte bu bildiride 1969’daki bu kapsamlı kutlama ile içinde bulunduğumuz 2019’daki 100. Yıl kutlamaları karşılaştırılacaktır. Ayrıca 1950’lerden itibaren diğer yıllarda yapılan kutlamalar sırasındaki bazı özgün etkinliklere de yer verilmiştir. Yaptığımız bu çalışmada elde edilen bulgularla, aradan geçen 50 yıl içerisinde Erzurum’un geçirmiş olduğu sosyal, kültürel ve iktisadi değişimlere de vurgu yapılacaktır. Bildiride temel olarak 1950’lerden itibaren yayınlanan yerel gazeteler, il yıllıkları ve bazı arşiv belgeleri değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Erzurum Kongresi, Kutlama Programları, Milli Mücadele. Giriş 23 Temmuz 1919’da, Vilâyât-ı Şarkıyye Müdâfaa-i Hukûk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti tarafından Erzurum’da toplanan Erzurum Kongresi çeşitli etkinliklerle kutlanmıştır. 1965 yılına kadarki süreçte Erzurum Kongresi’nin açılış günü olan 23 Temmuz’da özel olarak düzenlenen münferit etkinlikler ve açılışlar dışında kutlama yapılmamıştır. Örnek olarak Atatürk Üniversitesi’nin temel atma töreni 23 Temmuz günü seçilmiştir. Bu törene Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes katılmıştır.50 Bu gibi istisnalar dışında belirtilen yıla kadar Erzurum’daki yöneticiler  Erzurum Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi, Türkiye, ademozdemir2023@gmail.com 50 Hürsöz Gazetesi, 23 Temmuz 1957, s.1. mailto:ademozdemir2023@gmail.com 30 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU nazarında Erzurum Kongresi ikinci planda kaldığı ve Atatürk’ün şehre geldiği günün ise daha fazla önemsendiği anlaşılmaktadır. 1950’lere kadar her 3 Temmuz’da iki kutlama yapılırdı, önce İstanbulkapı ve Hükümet Konağı(Bölge İdare Mahkemesi Binası) önünde tören düzenlenirdi. Ardından Aziziye Tabyasına çıkılır ve anma etkinliği yapılırdı. Tespitlerimize göre kutlamalar 3 Temmuz günlerinde yapılmıştır. Bilindiği üzere 3 Temmuz Atatürk’ün Erzurum’a geldiği gündür. Bu gün “Atatürk Günü” olarak ilk defa kutlandığı yıl ise 1935’tir. 1935’ten sonraki yıllarda 93 Harbi(1877-1878) sırasındaki “Aziziye Tabyası Kahramanlığı”, 1950’den itibaren ise “Erzurum Kongresi”, 3 Temmuz’da çeşitli etkinliklerle Atatürk’ün Erzurum’a geldiği gün ile birlikte anılmıştır. Yani 1950 öncesi Aziziye Tabyası Muvaffakiyeti, 1950 sonrası Erzurum Kongresi kutlamaları 3 Temmuz günü beraber kutlanıyordu. Bu kutlamaların merkezinde 3 Temmuz günü vardır.51 1950’lerden itibaren bu kutlamalar geleneksel olarak Atatürk’ün Erzurum’a ilk geldiği yer olan İstanbulkapı’da halk, sivil ve askeri erkânın 3 Temmuz sabahı toplanmasıyla başlardı. Top atışlarının akabinde Hastaneler Caddesi mevkiinden Cumhuriyet Caddesine ve Hükümet Binasının önüne birlikte geçilir ve geçit törenleri düzenlenirdi. Bu törenlerin son bulmasından sonra bir araba üzerinde bulunan Atatürk portresi ile birlikte Tebrizkapı, Gülahmet semtinden Kongre binasının bulunduğu Kongre Caddesine geçilirdi. Kongre binasında özel olarak tahsis edilen odaya Atatürk portresi bırakılır ve gündüz törenlere son verilirdi. O günün akşamı ise şehirde fener alayı düzenlenirdi. 1965’te ise 3 Temmuz Atatürk Günü törenlerinden ayrı olarak 23 Temmuz Erzurum Kongresi kutlamaları yapılmış ve bu şekilde devam etmiştir. Kongre’nin 50. ve 100. Yıldönümlerinde yapılan kutlamalar diğer kutlama programlarına göre daha geniş kapsamlı ve özgündür. Atatürk Üniversitesi kurulduktan sonra “Kongre” kutlamalarına bilimsel çalışmalarda eklenmiş ve mahalli bir bayram olarak kutlanan bu güne akademik çalışmalarla bilimsel anlamda da katkılar sunulmuştur. 50. Yıldönümü kutlamaları diğer kutlamalara kıyasla daha zengin içeriğe ve daha fazla sosyal, kültürel ve ekonomik etkinlikleri muhtevasında barındırmıştır. Erzurum Kongresi’nin 100. Yıl etkinlikleri genel olarak Milli Mücadelenin 100. Yılı etkinlikleri ile beraber Cumhurbaşkanlığı himayesinde kutlanmıştır. Geleneksel kutlamaların yanı sıra daha yenilikçi ve özgün içerikli kutlama programı oluşturulmuştur. Bu program toplumun ve kamu kurumlarının tamamını kapsayacak 51 Bkz. 3 Temmuz 1949 Pazar Günü Ebedi Şef Atatürk’ün Erzurum’a Ayak Bastıkları Günün ve Aziziye Tabyası Muvaffakiyetinin Yıl dönümü Programı, Davetiyesi. 31 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU şekilde hazırlanmıştır. Programda Erzurum Kongresi ile ilgili bilimsel yayınlarda hazırlanmaktadır. Kutlama programları kapsamında bilim şöleni de hazırlanmıştır. Erzurum Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü tarafından planlanan “Erzurum Kongresi Uluslararası Sempozyumu”, Erzurum Teknik Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi ve Türk Tarih Kurumu tarafından ortaklaşa düzenlenecektir. Bu bildiride genel olarak 50. Ve 100. Yılda yapılan kutlama programları karşılaştırılacaktır. 1969 Yılına Kadar Yapılan Kutlamalar Atatürk’ün Erzurum’a geliş günü geleneksel olarak her yıl mahalli bayram olarak kutlanıyordu. Bu kutlamalar Aziziye Tabyası Muvaffakiyeti ile birlikte aynı gün icra ediliyordu. Tespitlerimize göre Erzurum Kongresi kutlamaları 1950’lerden itibaren başlamıştır. Fakat bu kutlamalar 3 Temmuz’da gerçekleştirilmiştir. Belirtilen yıllarda geleneksel olarak Hükümet Konağı önündeki Atatürk Günü etkinliğinden sonra Tebrizkapı’dan Gülahmet semtine ve oradan da Kongre binasının olduğu yere geçilir ve Atatürk portresi araba üzerinden alınarak Kongre binasında özel olarak ayrılan odaya bırakılır ve merasime son verilirdi. Kutlamalar genellikle bayram ve şenlik havasında geçerdi. Davul-zurna ile halk oyunları ekibi genellikle bütün kutlamalarda bulunurdu. Gündüz merasiminden ayrı olarak başka bir gelenekte 3 Temmuz akşamı fener alaylarının yapılmasıydı. Bu geleneksel kutlamalardan ayrı olarak özel olan kutlama programları ve özel açılışlarda bulunmaktaydı. Süreli yayınlardan takip ettiğimiz kadarıyla 1955 kutlamalarına kadar yapılan kutlamalarda araba üzerinde portre değil Atatürk büstü taşınmıştır.52 1956 kutlamalarında da bu programın dışına çıkılmamış ve özel bir kutlama programı yapılmamış geleneksel anma etkinliklerine devam edilmişti.53 Ancak bu yıldan sonra ki kutlamalarda artık araba üzerinde büst değil portre taşınmaya başlanmıştır. 3 Temmuz 1957 kutlamaları yine aynı şekilde devam ettirilmişti. Bu kutlama programını öğrendiğimiz gazete manşeti hem Atatürk’ün Erzurum’a gelişinin hem de Erzurum Kongresinin aynı gün yapıldığına dair bir kanıt niteliğindedir. Gazete manşeti aynen şu şekildedir; Erzurum Kongresi’nin Akdedilişinin 38. Yıldönümü Kutlandı. Bu manşet aynı zamanda bir tarihi bir hatadır. Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919 yılında açılmıştır. Burada önemle belirtilmesi gereken bir durum vardır; 23 Temmuz’da Erzurum Kongresi hiçbir şekilde anılmıyor ve kutlanılmıyordu. Etkinlikler hep 3 Temmuz günü yapılıyordu.54 52 Bkz. Demokrat Erzurum Gazetesi, 4 Temmuz 1955. 53 Bkz. Hürsöz Gazetesi, 3 Temmuz 1956. 54 Bkz. Hürsöz Gazetesi, 4 Temmuz 1957. 32 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU Süreli yayınlardan anladığımıza göre 1957 yılında 3 Temmuz kutlama programı geleneksel olarak devam ettirildi. Bu kutlamalara ek olarak Atatürk Üniversitesi’nin temellerinin atıldığı gün özellikle 23 Temmuz olarak seçilmişti.55 “Doğu vilayetlerimizi ilmin feyzi ile nurlandıracak olan Atatürk Üniversitesinin temeli bugün Reisicumhur Celal Bayar ve Başvekil Adnan Menderes’in uğurlu elleriyle atılıyor.” 1960 yılındaki kutlamalarda da diğer 3 Temmuz kutlamaları gibi İstanbulkapı’da temsili törenler ve top atışları yapılmış, askeri kıta, esnaf dernekleri, halk oyunları dernekleri ve vilayet temsilcileri, belediye temsilcileri ve basın hazır bulunmuştu. Bu yılda ki anma programında diğer kutlamalardan ayrı olarak Kongre binasında “ İnkılap Dershanesi” hizmete açılmıştır.56 Erzurum Kongresi’nin 46. Yıldönümü olan 1965 yılı, Erzurum Kongresi ve 3 Temmuz Atatürk Günü Kutlamaları için bir geçiş yılıdır. Cumhuriyet Caddesi’nde bulunan “Atatürk ve Erzurum Kongresi Anıtı” Atatürk ve Erzurum Kongresi Anıtı Yaptırma Derneği tarafından milli bir ruh ile yaptırılmıştır. Dernek 1962 yılında, Ordu mensupları, Vilayet yöneticileri, Atatürk Üniversitesi, Belediye, Erzurum Ticaret Odası, Şeker Fabrikası, Kara Yolları, Milli Eğitim Bakanlığı, Kombina vb. kurum ve kuruluş temsilcileri tarafından kurulmuştu.57 Derneğin faaliyete geçmesinde anılması gerekenlerin başında 3. Ordu Komutanı Korgeneral Refik Tulga58 ile 3. Ordu mensupları ve o zaman Atatürk Üniversitesi öğretim üyesi olan Prof. Dr. Zeki Başar59 gelmektedir. Bu dernekten öncede şehirde Erzurum Kongresinin hatırasını yaşatacak abideler yaptırmak için çeşitli girişimlerde bulunulmuştu, ancak başarı sağlanamamıştı. Bu girişimler şöyledir; Kongrenin yapılışının 11. yılı olan 1930’da Atatürk Heykeli için bir kaide yapılmış fakat imar planı yüzünden ortadan kaldırılmıştı. 34. Yılı olan 1953’de bir kongre derneği kurulmuş biraz sonra dağılmış, 1962’de Erzurum Tarihi Kurumu üyeleri girişimlerde bulunmuşlardı. Bu Kurum üyeleri tarafından Atatürk Üniversitesi’nin ilk 55 Hürsöz Gazetesi, 23 Temmuz 1957, s.1. 56 Doğu Ekspres Gazetesi, 4 Temmuz 1960, s.1. 57 Reşit Pasin, Erzurum Kongresi ve Üçüncü Ordu, Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal, 1965, s.28. 58 Refik Tulga, 9 Ekim 1907’de Kütahya’da doğdu. Kuleli Askeri Lisesi'nden sonra, 1927'de Harp Okulu'nu bitirdi. 1937 yılında Harp Akademisi'nden mezun oldu. 1941 - 1942 yıllarında Vichy’de Ataşemiliter olarak bulundu. 1947'den 1950'ye kadar Washington Ataşemilterliği'ne atandı. 1960'da 27 Mayıs Darbesi'nden sonra İstanbul Valiliği ve Belediye Başkanlığına getirildi. 26 Şubat 1962 tarihine kadar bu görevde kaldı. Daha sonra 2. Ordu ve 3. Ordu Komutanlığı'na atandı.1964 yılında Genelkurmay 2. Başkanlığı'na yükseldi. Jale Tulga ile evli olan Refik Hamit Tulga'nın bir kızı vardır (Nimet Akıncı). 23 Nisan 1981 tarihinde vefat etmiştir. 59 Prof. Dr. Zeki Başar için bkz. Lütfi Sezen, Prof. Dr. Zeki Başar’ın Biyografisi ve Eserleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 29 Erzurum 2006, Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı. 33 100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU mezunlarının diploma töreni günü olan 3 Temmuz 1962’de “Anıt” fikri konuşulmuş, bu fikir Milli Eğitim Bakanlığınca onaylanmış ancak mali